बहुजनवादी राजकारण-

 

बहुजनवादी राजकारण-

•       बहुजन अर्थ- बहुजन म्हणजे बहु + जन होय. मोठा समुदाय किंवा मोठ्या संख्येतील लोक हा बहुजन शब्दाचा शब्दकोशातील अर्थ आहे. परंतु हा अर्थ गोंधळात पडणार आहे. गौतम बुद्धाच्या काळापासून समाजातील दुर्बल मागास शोषित आणि वंचित घटकांसाठी हा शब्द वापरला जात होता.

•        बहुजन म्हणजे दलित नव्हे तर दलित, मागासलेल्या जाती, आदिवासी, अल्पसंख्याक आणि समाजातील वंचित घटकांना एका सूत्रात बांधण्याचे काम करणारी संज्ञा आहे.

•       बहुजन ही वैचारिक अवधारणा आहे. फुले शाहू आंबेडकर आणि पेरियार यांनी केलेल्या समाज प्रबोधनकारीआंदोलनाची फलश्रुती आहे.

•       आधुनिक काळात बहुजन ही संकल्पना समाजातील मागास दुर्बल आणि शोषित घटकांचे एकत्रीकरणासाठी वापरले जाते. समाजातील प्रस्थापित वर्गाच्या सत्ताकारणाला पर्याय उपलब्ध करून देण्याच्या भूमिकेतून हा शब्द उदयाला आला. सत्तेची सूत्रे हाती असलेल्या अल्पसंख्यांक आणि मूठभर समाजाच्या हातातून ती काढून त्यात सर्व घटकांची हिस्सेदारी वाढवण्याच्या हेतूनेहा शब्द राजकारणात प्रचलित झाला.

•        बहुसंख्य आणि बहुजन या शब्दात फरक आहे. बहुसंख्य म्हणजे जास्त संख्या असलेला. बहुजन शब्दात निव्वळ संख्येचा विचार नसून शोषणाचा विचार समाविष्ट आहे. त्यामुळे बहुसंख्य आणि बहुजन या संकल्पनांचा विचार परिस्थितीच्या संदर्भात करावा लागतो. उदाहरणार्थ महाराष्ट्रात मराठा समाजाने सत्तेच्या जोरावर सत्ता काबीज केल्यामुळे या समाजाची वाटचाल  बहुजनकडून प्रस्तापिताच्या दिशेने होत चालली आहे.

•       बहुजन राजकारणाचा इतिहास आणि वाटचाल-

•       बहुजन शब्दाचा राजकीय अर्थाने वापर सर्वप्रथम 1920 मध्ये विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी केला होता. बहुजन पक्ष असा मथळा देऊन एक विस्तृत लेख बडोद्याच्या जागृती मासिकात प्रसिद्ध केला होता. या लेखात बहुजन समाजाच्या निरनिराळ्या हितसंबंधाचे विवेचन केले होते.

•       त्यांच्या मते, "हिंदुस्थानचे एकंदर लोकसंख्येचे राजकीय दृष्ट्या दोन मुख्य भाग पडतात. विद्या बल,द्रव्यबळ आणि अधिकाराने पुढारलेला वर्ग आणि कोणतेही बल नसलेला  आणि नाइलाजाने मागासलेला असा दुसरा वर्ग आणि या वर्गात अत्यंत तिरस्कृत अशा अस्पृश्य वर्गाचा अंतर्भाव होतो." तत्कालीन काळात निर्माण झालेल्या ब्राह्मणेतर पक्षाला बहुजनांचा पक्ष असे म्हटले जात असे. परंतु या पक्षाने जातिवाचक नाव धारण केल्यामुळे बहुजनांच्या पूर्ण वैशिष्ट्यांचे प्रतिनिधित्व हा पक्ष काटेकोरपणे करत नाही असे शिंदे यांनी म्हटले आहे

•       'देशाचे दुश्मन' पुस्तकात दिनकरराव जवळकर यांनी बहुजन शब्दाचा उल्लेख केलेला आहे.

•       1936 मध्ये भरलेल्या मुंबईला इलाखा महार परिषदेत डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी' मुक्ती कोण पथे?' या ऐतिहासिक भाषणात बहुजन समाज शब्दाचा उल्लेख केला होता.

•       स्वातंत्र्योत्तर काळात जयप्रकाश नारायण आणि राम मनोहर लोहिया यांनी काँग्रेस विरोधाच्या माध्यमातून बहुजनवादी राजकारण करण्याचा प्रयत्न केला. लोहियांच्या मते,' पिछडे पावे सौ में साठ' ही घोषणा बहुजनवादाची नांदी मानली जाते.

•        स्वातंत्र्योत्तर काळात मध्यम जातींनी इतर कनिष्ठ जात समूहांना सोबत घेऊन केलेल्या बेरजेच्या राजकारणाला काहीनी बहुजनवादी राजकारण संबोधले. परंतु हा अत्यंत संकुचित अर्थ आहे. उदाहरणार्थ महाराष्ट्रातील यशवंतराव चव्हाण आणि शरद पवारांचे राजकारण

•       दक्षिण भारतात पेरियार रामास्वामी आणि अण्णादुराई यांच्या प्रेरणेने बहुजनवादी राजकारणाचा उदय झाला. बहुजनवादी राजकारणामुळे तामिळनाडू राज्यात राष्ट्रीय पक्षांचा प्रभाव कमी झाला.

•       बहुजनवादी राजकारणाला मंडल आयोगामुळे बहार आला. मंडल आयोगामुळे मागास जातीत एक नवा आत्मविश्वास निर्माण झाला. या जातीतील वाढत्या जागरूकतेमुळे मागास समाजात नवीन नेतृत्व निर्माण झाले आणि या नेतृत्वाने सत्ता मिळवण्याचा जोरदार प्रयत्न केला.

•       बहुजनवादी राजकारणाची पायाभरणी खऱ्या अर्थाने कांशीराम यांनी केली. राजनीतिक पातळीवर बहुजन शब्दाचा वापर कांशीराम यांनी मोठ्या प्रमाणावर केला. त्यांच्या मते बहुजन समाज एक विशाल काय हत्तीसारखा आहे. त्या समाजाला आपल्या ताकदीची जाणीव होणे आवश्यक आहे.

•       कांशीराम यांच्या बहुजन समाज पक्षाने सोशल इंजिनिअरिंग च्या माध्यमातून बहुजन राजकारणाचा पाया विस्तारला. त्यामुळे मायावती सारखी दलित  महिला उत्तर प्रदेश सारख्या मोठ्या राज्यांची पाचदा मुख्यमंत्री बनली. काशीराम  यांना मिळालेल्या यशामुळे  बिहार आणि उत्तर भारतातील इतर राज्यात बहुजनवादी राजकारण करणाऱ्या पक्षांच्या हातात सत्ता गेली.उदा. बिहार लालूप्रसाद यादव

•        बहुजनवादी राजकारणाची परिणाम आणि मूल्यमापन-

•       नव्वदीच्या दशकात उत्तर भारतातील काही राज्यात राम मंदिर च्या मुद्द्यावरून भाजपचा प्रभाव वाढत होता नेमक्या त्याच काळात बहुजनवादी राजकारणाने जोर पकडला होता. या राजकारणाच्या प्रभावामुळे हिंदुत्ववादी शक्तींना किमान दशकभर तरी सत्तेपासून दूर राहावे लागले.

•       बहुजनवादी राजकारणाचा परिणाम म्हणून भाजप सारख्या उच्चवर्णीय तोंडवळा असलेल्या पक्षाला देखील उत्तर प्रदेश सारख्या मोठ्या राज्याचे मुख्यमंत्री पद कल्याण सिंग सारख्या इतर मागासवर्गीय व्यक्तीला द्यावे लागले.

•       बहुजनवादी राजकारणाने मागास समाजासाठी सत्तेची दारे उघडी केली परंतु बहुजन तोंडवळा असलेल्या ओबीसी नेतृत्वाने प्रबळ शेतकरी जातीचे पुरतीच सत्ता मर्यादित ठेवल्याने अतिमागास समाज विकासापासून दूर राहिला. त्यांना सत्तेचा योग्य वाटा मिळू शकला नाही.

•       बहुजनवादाच्या नावाखाली विशिष्ट जातींच्या हाती सत्ता एकवटली. उदाहरणार्थ उत्तर प्रदेश यादव व जाटव.

•       बहुजनवादी राजकारण करणारे नेते विविध छावण्यांमध्ये विभागल्या गेल्यामुळे त्यांची शक्ती कमी झाली.

•       बहुजनवादी राजकारण करणाऱ्या पक्षांकडे सत्ता असताना राजकारणाचे गुन्हेगारीकरण, कायदा-सुव्यवस्थेची ढासळती परिस्थिती, प्रशासकीय अकार्यक्षमता, वाढता भ्रष्टाचार, अल्पसंख्यांकांचा मोठ्या प्रमाणावर अनुनय, घराणेशाही आणि अतिमागासाकडे दुर्लक्ष इत्यादी कारणामुळे बहुजनवादी राजकारणाला उतरती कळा लागली.

•       बहुजनवादी राजकारणात शिरलेली व्यक्तिनिष्ठ, व्यक्तिपूजा आणि बेरजेच्या राजकारणाने बहुजन समाजाला राजकीय दृष्ट्या कृतिप्रवण करून सत्ता संपादन करण्याची मूळ बहुजनवादी चौकटच नष्ट केली.

•       भारतीय जनता पक्षाने हिंदू अस्मिता, राष्ट्रवाद आणि शत्रू अस्तित्ववाद कल्पनेने ओबीसी समाजाचा पाठिंबा मिळवला.

•       बहुसंख्यांकवादाच्या आधारावर हिंदूंच्या सांस्कृतिक चालीरीती आणि जीवनशैलीचे मोठ्या प्रमाणावर उदात्तीकरण करून ओबीसी आणि अति मागास वर्गाचा पाठिंबा मिळवला.

•       हिंदुत्ववादी संघटनांनी राजकीय प्रक्रियेचे मोठ्या प्रमाणावर जमातीकरण केले. त्यासाठी सामूहिक धार्मिक कार्यक्रम, धर्मपरिवर्तन सोहळे, प्रतीके आणि परंपरांचा मुक्तपणे वापर  करून राजकीय सत्ता संपादन केली.

•       प्रसिद्धीमाध्यमे आणि सोशल मीडियाच्या माध्यमातून परंपरागत आणि आधुनिक संकल्पनांची सरमिसळ करून अतिमागास आणि ओबीसी वर्गात हिंदुत्ववादी शक्तींनी प्रभाव निर्माण करून बहुजनवादी राजकारण करणाऱ्या शक्तींचा प्रभाव कमी केला. उदाहरणार्थ विकास आणि हिंदूत्वाची सरमिसळ