संशोधनाच्या पायऱ्या किंवा टप्पे-
संशोधन करताना संशोधकाला वैज्ञानिक पद्धतीने किंवा विशिष्ट नियमानुसार कार्य करावे लागते. कारण संशोधनाच्या माध्यमातून नवीन तथ्ये आणि नवीन विचार शोधले जातात. संशोधन करणे सोपे काम नाही. ते योग्य पद्धतीने करण्यासाठी शिस्त, चिकाटी आणि मेहनतीची आवश्यकता असते. संशोधन करताना अनेक अडचणी येतात त्यावर मात करून निष्कर्ष काढावे लागतात. निष्कर्षांची उपयुक्तता पटवून द्यावी लागते. निष्कर्षाच्या आधारावर सिद्धांत मांडणी केली जाते. हे सर्व कार्य करतांना संशोधकाला पुढील पायऱ्या, टप्पे किंवा मार्गाने मार्गक्रमण करावे लागते.
v समस्या सूत्रण व विषय निवड- (Formation of Problem) संशोधनाची पहिली पायरी म्हणजे संशोधनासाठी विषयाची निवड करणे होय. विषय निवडल्या शिवाय संशोधकाला पुढचा मार्ग गवसणार नाही. विषय निवडताना संशोधकाची आवड, मार्गदर्शकाचे मत, विषयाचा आवाका, माहितीची उपलब्धता, विषयाचे महत्त्व आणि उपयुक्तता इत्यादी गोष्टींचा विचार करावा लागतो. मार्गदर्शकाने संशोधकाला आवडीनुसार विषय निवडण्याची मुभा द्यावी. विषय लादू नये. कारण आवडीच्या विषयावर संशोधक चांगल्या पद्धतीने कार्य करू शकतो. विषय निवडीनंतर संशोधनाची दिशा कळू शकते. समस्या सूत्रण अत्यंत कठीण कार्य असते. कारण चुकीच्या विषय निवडीमुळे संशोधन भटकू शकते म्हणून अत्यंत गांभीर्याने आणि विचारपूर्वक समस्या सूत्रण मार्गदर्शक आणि संशोधकाने करणे गरजेचे असते.
v संशोधनाचा आराखडा- (Research Design)संशोधन विषय निश्चित झाल्यानंतर संशोधनाचा आराखडा तयार करणे आवश्यक असते. आराखड्यात संशोधनाचे महत्त्व, व्याप्ती, आवश्यकता, मर्यादा आणि संशोधन पद्धतीच्या वापराबाबत तपशीलवार माहिती दिली जाते. संशोधन आराखडा तयार करण्यासाठी संशोधन पद्धतीची माहिती संशोधकाला असणे गरजेचे असते. संशोधन आराखडा संशोधनाला दिशा देण्याचे काम करत असल्याने तो काळजीपूर्वक आणि विचारपूर्वक करणे आवश्यक असते. आराखड्यात निश्चित केलेल्या उद्दिष्टानुसार संशोधनाची वाटचाल झाली पाहिजे.
v साहित्य सर्वेक्षण- (Literature Review)संशोधन समस्येची निवड त्यानंतर आराखडा निश्चिती नंतर संशोधन समस्येबद्दलचे साहित्य गोळा करावे लागते. माहिती गोळा करण्याच्या प्रक्रियेलाच साहित्य सर्वेक्षण असे म्हणतात. साहित्य सर्वेक्षणात प्राथमिक आणि दुय्यम स्रोतांचा समावेश असतो. संशोधन आराखड्यात साहित्य सर्वेक्षणात कोण कोणत्या गोष्टींचा वापर केला जाणार आहे याची माहिती दिलेली असते. या माहितीनुसार साहित्य सर्वेक्षण केले जाते. साहित्य सर्वेक्षणात संशोधन समस्येशी संबंधित प्रबंध, पुस्तके, मासिके, संशोधन लेख, लघु प्रकल्प, अहवाल, सांख्यिकी माहिती, ई माहिती गोळा केली जाते. साहित्य सर्वेक्षणामुळे संशोधनासाठी आवश्यक कच्चामाल गोळा होतो. संशोधन कार्यास गती देण्यासाठी साहित्य सर्वेक्षण आवश्यक असते.
v गृहित कृत्यांची आखणी- (Development of Hypothesis)साहित्य सर्वेक्षणानंतर गृहित कृत्यांची संशोधकाला आखणी करावी लागते. संशोधकाकडून केल्या जाणाऱ्या संभाव्य किंवा अंदाजित विधानांना गृहीत कृत्य असे म्हणतात. संशोधन समस्येबद्दल काही अनुमाने निश्चित करण्यासाठी गृहितके मांडली जातात. गृहीतके मांडण्यासाठी संशोधन समस्येबद्दल प्राथमिक स्वरूपाचे पूर्वज्ञान व अनुभव संशोधकाकडे असणे गरजेचे असते. संशोधन समस्यांच्या विविध पैलूच्या स्वरूपात सामान्य अनुमान काढून संशोधक गृहीत कृत्य निश्चित करत असतो. संशोधन समस्या संदर्भात संभाव्य उत्तरांना गृहीत कृत्य म्हणतात. गृहित कृत्यामुळे संशोधनाला निश्चित स्वरूपाची दिशा प्राप्त होते.
v माहितीचे संकलन- (Data Collection)गृहित कृत्याच्या आखणी नंतर त्यांची तपासणी करण्यासाठी माहितीचे संकलन करणे आवश्यक असते. योग्य संशोधन पद्धती आणि नमुना निवड पद्धतीचा वापर करून संशोधक माहितीचे संकलन करीत असतो. माहिती संकलित करण्यासाठी योग्य मार्गाचा वापर करणे आवश्यक असते. ते मार्ग आराखड्यात नमूद करणे आवश्यक असते. माहिती संकलनासाठी वेळ, पैसा, परिश्रम, पद्धती, साधने इत्यादींची नियोजन करणे आवश्यक असते. माहिती संकलनाच्या कार्यावर संशोधनाचा दर्जा अवलंबून असतो. माहिती संकलनास विलंब लागल्यास संशोधनाला विलंब लागू शकतो.
v माहितीचे विश्लेषण-(Analysis of Data)माहिती संकलित केल्यानंतर तिचे शास्त्रीय पद्धतीने विश्लेषण करणे आवश्यक असते. माहिती हा संशोधनासाठी कच्चामाल असतो, त्याचे पक्क्या मालात रूपांतर करण्यासाठी विश्लेषण केले जाते. विश्लेषणाच्या माध्यमातून अनावश्यक माहिती बाजूला सारली जाते. महत्वपूर्ण माहितीची व्यवस्थित मांडणी करण्यासाठी सारणी, तक्ते, आलेख तयार केले जातात. आधुनिक काळात माहितीचे विश्लेषण करण्यासाठी सांख्यिकीय पद्धती आणि संगणक कार्यक्रमांचा वापर केला जातो. माहितीचे विश्लेषण करणारे अनेक सॉफ्टवेअर बाजारात आलेले आहेत. संगणीकृत साधनांमुळे वेळ आणि पैशांची बचत होते. विश्लेषण सुद्धा अचूक बनते.
v गृहीत कृत्य परीक्षण- (Testing of Hypothesis)गृहीतकृत्याचे परीक्षण ही संशोधनाची महत्वपूर्ण पायरी असते. गृहीत कृत्य पडताळणी करून सिद्ध करावे लागतात त्यासाठी त्यांचे परीक्षण करावे लागते. कारण गृहीत कृत्य हे शेवटी अनुमान असते. ते खरे असेलच असे नाही. विविध प्रकारच्या चाचण्या, तंत्रे आणि सांख्यिकीय परीक्षणाद्वारे गृहित कृत्यांची सिद्धता केले जाते. परीक्षणात सिद्ध झालेली गृहीत कृत्य स्विकारले जातात, संशोधन उद्दिष्टे आणि समस्येचे स्वरूप लक्षात घेऊन आराखड्यात नमूद केलेल्या संशोधन पद्धतीद्वारा गृहीत कृत्यांचे परीक्षण केले जाते.
v अहवाल लेखन- (Report Writting)संशोधन कार्यातील शेवटचा टप्पा म्हणजे अहवाल लेखन होय. संशोधन अहवालात संशोधक संशोधनाचे शास्त्रीय पद्धतीने विवेचन करून निष्कर्षाची मांडणी करत असतो. त्यासाठी आवश्यक पुरावे, तक्ते, नकाशे, छायाचित्रे, आकृत्या, संदर्भ इत्यादींचा अहवालात समावेश करत असतो. अहवालाचे लेखन काळजीपूर्वक आणि शास्त्रीय भाषेत केले जाते. अहवालात प्रस्तावना, मुख्य मजकूर, भविष्यातील संशोधनाच्या संधी, संदर्भ सूची आणि परिशिष्टे यांचा समावेश असतो. अहवालाच्या माध्यमातून संशोधक आपली फलनिष्पत्ती सर्वांसमोर मांडत असतो. अहवालाच्या माध्यमातून संशोधकाच्या श्रम, परिश्रम आणि दर्जाची जाणीव होत असते.
v अशा प्रकारे आठ पायऱ्यांच्या माध्यमातून संशोधन कार्य पूर्ण केले जाते. या आठ ही पायऱ्या आदर्श स्वरूपाच्या आहेत. त्या सर्वांचे महत्त्व जवळपास सारखे आहे. फक्त विद्यापीठ किंवा ज्ञानशाखेनुसार त्यांचे महत्त्व कमी-जास्त किंवा क्रम खाली-वर होऊ शकतो.
वस्तुनिष्ठता अर्थ व व्याख्या, महत्व, आवश्यकता,समस्या वा प्राप्तीतील अडथळे आणि साधने
संशोधना समोरील, अडचणी, आव्हाने आणि समस्या
स्पर्धा परीक्षेसाठी उपयुक्त पुस्तके-
Indian Polity - For Civil Services and Other State Examinations | 6th Edition-https://amzn.to/3AkhXPw VASTUNISTH: BHARAT KA ITIHAS; KALA EVAM SANSKRITI (Hindi Edition)-https://amzn.to/3AvC25g सेट/नेट राज्यशास्त्र पेपर-२-https://amzn.to/3CmgIkJ Samanya Budhi Avum Tarkshakti Parikshan-https://amzn.to/37yNIb0 Ksagar Sampurna Rajyashastra संपूर्ण राज्यशास्त्र-https://amzn.to/3AnWmFA विसाव्या शतकातील राजकीय विचारप्रवाह https://amzn.to/36LU5rh आधुनिक राजकीय विचारप्रणाली- https://amzn.to/3xpwU0R भारतीय संविधान आणि राज्यव्यवस्था पुस्तक link https://amzn.to/3iwtpjt https://amzn.to/3kMDY4U आधुनिक राजकीय सिद्धांत पुस्तक https://amzn.to/3BLcdQm महाराष्ट्रातील सामाजिक-राजकीय चळवळी आणि महाराष्ट्र प्रशासन Redmi Note 10 (Aqua Green, 4GB RAM, 64GB Storage) -Amoled Dot Display | 48MP Sony Sensor IMX582 | Snapdragon 678 Processor link- https://amzn.to/3xpahtm Canon EOS 1500D 24.1 Digital SLR Camera (Black) with EF S18-55 is II Lens-https://amzn.to/3AfUkax https://amzn.to/3iG9wXl-(boya Mic for good voice Quality for lecture and video) https://amzn.to/3y3Qr7Z (Adjustable Tripod and Stand ) https://amzn.to/36ZtgQy (Sony Camera) https://amzn.to/2UGoDbB (Dell MS116 1000DPI USB Wired Optical Mouse) Redmi note 10 amazon link-https://amzn.to/3y3e8gU
. Use Product video making-
Mic: https://amzn.to/39WbfUO Tripod: https://amzn.to/2OKuBlF Camera: https://amzn.to/3uQFswU Laptop: https://amzn.to/3tieMEP Ring Light: https://amzn.to/32bpfGh Web Hosting Link: https://www.hostinger.in/vedant My Influencer Page:- https://goo.gl/8Tf2ya
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा
If you have any donuts. Lets me Know.