स्त्रीवाद अर्थ, व्याख्या, ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आणि विकास

 

स्त्रीवाद अर्थ, व्याख्या, ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आणि विकास

सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक क्षेत्रात स्त्री-पुरुष समानता प्रस्थापित करणे आणि शोषणमुक्त समाजव्यवस्थेची स्थापना करणे हे स्त्रीवाद विचारसरणीचे महत्त्वपूर्ण गृहीतक आहे. सामाजिक न्यायाच्या दृष्टीने स्त्रियांना स्वातंत्र्य देऊन शोषणमुक्त समाजाची स्थापना करणे अभिप्रेत आहे. स्त्रियांची अधीनता या दास्यता (पुरुष) समस्त स्त्रीवादी अवधारणांमध्ये एकजुटता निर्माण करण्याचे कार्य करते. स्त्री अधिकारवाद हा लिंगभेदावर आधारित पितृसत्ताक व्यवस्था आणि पुरुषप्रधान व्यवस्थेविरुद्ध आवाज उठवितो. स्त्री कोणत्याही जातीची, देशाची आणि धर्माची असली तरी त्यांच्यात 'भगिनी समाज' ही वृत्ती निर्माण करणे. सर्व स्त्रियांनी अन्यायी पुरुषाविरुद्ध एकत्रितपणे लढा उभारून स्त्री मुक्ती प्राप्त करणे हे या चळीवळीचे ध्येय आहे. स्त्रीच्या सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय हक्कांसाठी संघर्ष करणे हा स्त्रीवादी चळवळीचा मुख्य कार्यक्रम राहिलेला आहे.

    पितृसत्ताक व्यवस्थेने स्त्रीला नेहमीच गौण स्थान दिलेले आहे. त्यांना स्वतःच्या विकासासाठी समान अधिकार व समान संधी दिली नाही. स्त्रियांच्या आत्मविश्वासाचे खच्चीकरण करण्याचा प्रयत्न सातत्याने पुरुषप्रधान व्यवस्थेने केलेला आढळतो. स्त्रियांच्या शोषणाला कारणीभूत ठरलेल्या पुरुषप्रधान व्यवस्था नष्ट करण्याची भाषा स्त्रीवाद करतो. प्रस्थापित पुरुषप्रधान व्यवस्था नष्ट करून स्त्रियांच्या हक्कांना महत्त्व देणारी आणि स्त्रियांच्या विकासाला वाव देणाऱ्या नव समाजरचनेची मांडणी करणाऱ्या विचारप्रणालीला स्त्रीवाद म्हटले जाते. कलाट बंच यांच्या मते, 'स्त्रीवाद म्हणजे स्त्रीच्या हक्कांमध्ये भर घालणारी विचारप्रणाली नसून समाज परिवर्तनाचा मार्ग दाखविणारी आणि परिवर्तनात्मक राजकारणाचा विचार करणारी विचारधारा आहे. स्त्रीवादी विचारवंत स्त्रीयांच्या शोषणासाठी कारणीभूत घटकापैकी जैविक घटक सर्वात महत्त्वाचा मानतात. शारीरिक दृष्टीने पुरूषापेक्षा दुर्बल असणाऱ्या स्त्रिया जैविक घटकामुळे पुरुषाच्या अधिन राहण्यास बाध्य होतात हे खरे असले तरी सामाजिक संस्थात लिंगभेदाच्या आधारे स्त्री पुरुष दर्जात फरक केला जातो हा सार्वत्रिक अनुभव आहे. पुरूष वर्ग फक्त सार्वजनिक क्षेत्रात स्त्रियांचे शोषण करतात असे नसून पितृप्रधान व्यवस्थेचे प्राबल्य कुटुंब, विवाह संस्था इ. कार्यक्षेत्रातही दिसून येते. त्याविरूद्ध लढा देणे. त्याबरोबर खियांना पुरुषाबरोबर समानतेची वागणूक व हक्क प्राप्त करून देणे आणि परंपरागत पारतंत्रातून स्त्रियांना स्वातंत्र्य मिळवून देणे हीच स्त्रीवादाची नवीन परिभाषा आहे... स्त्रीवाद निव्वळ विचारप्रणाली नसून स्त्रीमुक्ती चळवळदेखील आहे. स्त्रीवाद ही संकल्पना स्त्रियांचे शोषण करणाऱ्या विभिन्न व्यक्ती, संस्था आणि व्यवस्थापासून ● सुटका करण्याविषयीचा विचार आहे. स्त्रीवाद विचारसरणीचे स्त्री-पुरुष समानता निर्माण करणे हे अंतिम ध्येय मानले जाते. स्त्रीवाद लिंगाच्या आधारावर होणाऱ्या भेदभावाच्या आणि शोषणाच्या अंताची मागणी करणारी विचारधारा आहे.

 स्त्रीवाद म्हणजे काय ?-

स्त्रीवाद ह्या संज्ञेस दुसऱ्या महायुद्धानंतर खऱ्या अर्थाने महत्त्व आलेले आहे. स्त्रीवादी अभ्यासक लिंडा केली यांनी लिहिलेल्या 'न्यू वुमन' ग्रंथात 'सीवाद' शब्दाचा सर्वप्रथम वापर १८९० मध्ये झाल्याची नोंद घेतलेली आहे तर एलीन ड्यूबोयस यांनी 'स्त्रीवाद आणि मताधिकार' विषयावर लिहिलेल्या संशोधन लेखात राजकीय चळवळ ह्या हेतूने स्त्रीवाद शब्दाचा वापर १९१० मध्ये फ्रान्समध्ये झाल्याचे नमूद केलेले आहे. स्त्रीवाद शब्दाचा वापर आधीपासून केला जात असला तरी स्त्रीवाद ही एक सशक्त विचारधारा म्हणून २० व्या शतकात उदयाला आलेली आढळते. स्त्रियांच्या अधिकाराचा पुरस्कार करणारी स्त्रीवाद ही सर्वसमावेशक विचारसरणी आहे. सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय क्षेत्रात पुरुषांच्या बरोबरीने हक्क प्राप्त करण्यास स्त्री ही सक्षम आहे. स्त्रीला आपल्या क्षमता सिद्ध करण्यासाठी समाजाने पुरुषांच्या बरोबरीने संधी उपलब्ध करून दिली पाहिजे ही स्त्रीवादाची प्रमुख मागणी आहे. लिंगभेदाधिष्ठित राजकारणाविरुद्ध संघर्ष करणारी कृतिशील विचारधारा म्हणजे स्त्रीवाद होय. स्त्रीवाद विचारधारेच्या काही ठळक व्याख्या केलेल्या आहेत. त्या पुढीलप्रमाणे होत.

•  वेबस्टर शब्दकोशानुसार, स्त्रीवाद म्हणजे स्त्रियांना पुरुषांच्या बरोबरीने समान राजकीय अधिकार देणे होय.
•      तत्त्वज्ञान शब्दकोशानुसार, स्त्रियांच्या हक्कांचे समर्थन करणारा विचार म्हणजे स्त्रीवाद होय.
•  सिमॉन दि बोव्हअर यांच्यामते, स्त्रीवाद म्हणजे केवळ स्त्री हक्कांचे समर्थन नसून स्त्रीची 'स्त्री' म्हणून ओळख करून देणे आणि स्त्रियांच्या प्रश्नांविषयी समाजात आस्था विकसित करणारी विचारधारा आहे. 
• मिशेल बॅरेटच्या मते, स्त्रीवाद पुरुष आणि स्त्रिया या दोघांतील वर्तमान जसा आहे त्यापेक्षा वेगळा बनवितो इतकेच नव्हे तर, दोहोंमधील नाते बदलण्याचा प्रयत्न करतो.
• उषा शिंदेंच्या मते, स्त्रीवाद ही संकल्पना अस्मिता लढ्यातून उत्क्रांत झाली. कला, कायदा, रूढी, संस्था व लोकमत या सर्व स्तरांवर स्त्रियांना माणूसपणाचा मूल्ययुक्त हक प्राप्त होण्यासाठी जाणीवपूर्वक केला जाणारा संघर्ष म्हणजे स्त्रीवाद होय.
• स्त्रीवाद म्हणजे पुरुषांच्या बरोबरीने समान राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक अधिकार मिळविण्यासाठी चालू असलेला तात्विक संघर्ष होय.

स्त्रीवादाच्या वरील दिलेल्या व्याख्या प्रातिनिधिक स्वरूपाच्या असून त्या व्याख्यांमधुन स्पष्ट अर्थ ध्वनित होत नाही. सर्वसाधारणपणे स्त्रीवाद म्हणजे स्त्रीवाद चळवळ ही स्त्रियांना राजकीय, सामाजिक आणि शैक्षणिक अधिकारांसाठी संघर्ष करणारी युरोप आणि अमेरिकेत सुरू झालेली चळवळ आहे. औद्योगिक क्रांती आणि मानवतावाद संकल्पनेतून स्त्रीवादी चळवळीचा उदय झाला, स्त्रीवादी चळवळीत रोजगार, शिक्षा, बालसंगोपन, कामाच्या ठिकाणी समानता, समान वेतन, कौटुंबिक जीवनात स्त्रियांचे स्थान, समान राजकीय अधिकार इत्यादी महत्त्वपूर्ण संकल्पनांचा समावेश आहे. स्त्रीवाद प्रस्थापित व्यवस्था नाकारून स्त्रियांना समान स्थान, समान संधी, सत्ता आणि प्रतिष्ठा बहाल करणाऱ्या नव समाजरचना निर्मितीचे स्वप्न पाहणारी विचारधारा आहे. स्त्रियांच्या शारीरिक, मानसिक आणि भौतिक जीवनाची गुणवत्ता सुधारून त्यांना पुरुषांच्या बरोबरीने स्पर्धेसाठी तयार करणे हा चळवळीचा अंतिम हेतू आहे. डॉ. विद्युत भागवत यांनी 'स्त्रीवादी सामाजिक विचार' पुस्तकात स्त्रीवादाने प्रामुख्याने चार महत्त्वपूर्ण मुद्यांवर आपले लक्ष केंद्रीत केलेले आहे असे सांगतात. (१) स्त्रियांची उत्पादन व्यवस्थेतील भूमिका (२) स्त्रियांची पुनरूत्पादनातील भूमिका (३) पुरुषी वर्चस्वात्मक सामाजिक संस्कृजिकीतील सामाजीकीकरणातील स्त्रियांची भूमिका (४) लैंगिकतेसंदर्भातील प्रश्न स्त्रीवादी चळवळीची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

स्त्रीवाद  ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आणि विकास-

मानवी इतिहासातील प्राचीन कालखंडात स्त्री-पुरुष समानता होती. मातृप्रधान कुटुंबव्यवस्था आणि मातृत्वाच्या अधिकारामुळे स्त्रियांचे पुरुषांपेक्षा समाजात वरचे स्थान होते. कृषी संस्कृती स्त्रियांनी विकसित केली. प्राचीन कालखंडात स्त्रीप्रधान राज्याची उदाहरणे इतिहासात सापडतात. वेद, उपनिषद काळातही स्त्रीवर फारशी बंधने नव्हती. कालांतराने युद्धे, कृषी व्यवसायात मालकी हक्क कल्पना, भटके जीवन इत्यादींमुळे श्रमविभागणीद्वारा नवीन व्यवस्था निर्माण करण्यात आली. स्त्रियांकडे कुटुंबातील जबाबदाऱ्या म्हणजे चूल आणि मूल तर पुरुषांकडे बाह्य क्षेत्रातील कार्य सोपविण्यात आले. त्यातून स्त्रियांच्या गुलामगिरीचा प्रारंभ झाला. धार्मिक ग्रंथांनी त्यास मान्यता देऊन स्त्रियाचे दुय्यमत्व अधोरेखित केले. मध्ययुगात धर्माचे प्राबल्य, सरंजामशाही काळात स्त्री ही उपभोग्य वस्तू मानली जाऊ लागल्यामुळे तिचे स्थान घसरत गेले. स्त्री पावित्र्याच्या संकल्पनेमुळे अनेक अनिष्ट प्रथा निर्माण करून स्त्रीवर जुलूम, अन्याय आणि अत्याचार करण्यात आले. विज्ञानाच्या उदयातून इंग्लंडमध्ये औद्योगिक क्रांती झाली. या क्रांतीतून वसाहतवाद विकसित झाला. औद्योगिक क्रांतीतून विकसित झालेल्या नवीन विचारांच्या प्रभावातून १७८९ मध्ये फ्रेंच राज्यक्रांती झाली. या क्रांतीच्या स्वातंत्र्य, समता, बंधुता या तत्त्वांनी स्त्री वर्गात जागृती होण्यास हातभार लागला. या काळात मादाम रोलॅन्ड आणि लुसिल देस्मूलिन्स यांनी फ्रान्समध्ये स्त्री स्वातंत्र्यासाठी प्रयत्न सुरू केले. मादाम दि स्टेल आणि जॉर्ज सॅन्डसारख्या स्त्रियांनी स्त्री स्वातंत्र्याचे लढे वैयक्तिक पातळीवर सुरू ठेवले. फलोरो ट्रिस्तान यांनी कष्टकरी कुटुंबातील स्त्रियांच्या स्थानाचे महत्त्व अधोरेखित केले. चार्लस फुरियन यांनी स्त्रियांच्या स्वातंत्र्याचा स्तर हा समाजाच्या एकूण स्वातंत्र्याचे मोजमाप करतो, हा विचार मांडून स्त्रीच्या स्वातंत्र्य देण्याचे समर्थन केले. जॉन मिलने कपडा मिल स्त्री कामगारांचे वेतन व कामाच्या तासासाठी केलेल्या आंदोलनातून महिला कामगार संघटनेची स्थापना झाली. स्त्रियांना मतदानाचा अधिकार दिला पाहिजे याचे देखील मिलने समर्थन केले. कार्ल मार्क्स, एंजल्स इत्यादी विचारवंतांनी स्त्रीमुक्तीस पूरक विचारांची मांडणी केली. १७९० मध्ये ऑलिंच दि गुंझ या स्त्रीवादी लेखिकेने फ्रेंच राज्यक्रांतीने दिलेल्या Right of men मध्ये स्त्रियांचा फारसा विचार केला नाही, अशी टीका करून स्वतंत्र व्यक्ती म्हणून स्त्रीला सन्मानाने जगण्यासाठी आवश्यक अधिकार देण्याची मागणी केली. फ्रेंच राज्यक्रांतीपासून प्रेरणा घेऊन १७९२ मध्ये मेरी वालस्टोन क्राफट यांनी इंग्लंडमध्ये दि व्हिडीकेशन ऑफ द राईटस ऑफ वुमन ग्रंथातून महिला अधिकारांबद्दल सर्वप्रथम आवाज उठविला. हा ग्रंथ म्हणजे स्त्रियांच्या प्रश्नांची वैचारिक मांडणी करण्याचा पहिला प्रयत्न मानला जातो. पारंपरिक स्त्री जाणिवांपेक्षा वेगळी भूमिका मांडणारे क्राफटचे पुस्तक स्त्रीवादी चळवळीत महत्त्वपूर्ण मानले जाते. १८२५ मध्ये विल्यम थॉमसन यांनी स्त्री मुक्तीचा विचार समाजवादी चळवळीशी जोडण्याचा प्रयत्न केला. स्त्रियाचे आर्थिक प्रश्न आणि सुरक्षिततेसंबंधी मुद्यांवर आपली मते मांडली. एडवर्ड कार्पेटर यांनी स्त्रियांच्या लैंगिकतेच्या मानसिक घटकासंबंधी विचार मांडले. १८४४ मध्ये फ्रान्सची फलोरा ट्रिस्टन हिने महिला संघटनेची स्थापना करून हक्काप्रति स्त्रियांमध्ये जागृती करण्याचा प्रयत्न केला. मागरिट फुलर यांनी Women in nineteenth century पुस्तकात अमेरिकन समाजातील स्त्री प्रश्न मांडले. १८४८ मध्ये अमेरिकेत 'भावनाचा जाहीरनामा' स्त्रियांनी आपल्या प्रश्नांना वाचा फोडण्याचा प्रयत्न केला. १८४८ मध्ये न्यूयॉर्कमध्ये भरलेल्या पहिल्या स्त्री हक्क परिषदेत स्त्रियांच्या गुलामगिरीविरुद्ध आवाज उठविण्यात आला. स्त्रियांचे दुय्यमत्व नष्ट करण्यासाठी प्रयत्न करण्याची आवश्यकता विशद केली गेली. सूझन बी अंथनी यांनी पुरुष स्त्रीला कुटुंबासोबत राजकीय क्षेत्रात आपला सहकारी म्हणून स्वीकारेल हा आशावाद व्यक्त केला. इब्सेन यांनी 'डॉल हाऊस' नाटकातून स्त्रीमध्ये जागृती निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला. फ्रान्समध्ये फलोरा ट्रिस्टन हीने महिला अधिकार मागणीसाठी महिला संघटनेची स्थापना केली. गॉडविनने इंग्लंडमध्ये स्त्री स्वातंत्र्याचा विचार मांडला. कैरालिन गार्टने स्त्री हक्कांसाठी केलेल्या आंदोलनामुळे तिचा छळ झाला. अमेरिकेत लूसी स्टीन यांनी महिला आंदोलन सुरू केले. फ्रेडरिक एंजल्स यांनी Origin of Private Property and State या ग्रंथात स्त्रीमुक्तीचा विचार मांडला. १८९० नंतर स्त्रियांना मतदानाचा हक्क असावा या राजकीय मागणीसाठी युरोपातील विविध देशात चळवळी सुरू झाल्या. इंग्लंडमधील मतदान अधिकारासाठी झालेल्या आंदोलनातून स्त्री चळवळीला व्यापक दिशा मिळाली.

    १९११ मध्ये मिसेस पॅक हस्ट हिने इंग्लंडमध्ये मतदान हक्कासाठी 'सफ्रेजेट चळवळ' सुरू केली. पहिल्या महायुद्धामुळे ही चळवळ काही काळ स्थगित केली. महायुद्धकाळात इंग्लंडमधील स्त्रियांनी केलेल्या कार्यांनी प्रभावित होऊन ब्रिटिश पार्लमेंटने १९१८ मध्ये विवाहित आणि ३० वर्षांवरील महिलांना मतदानाचा अधिकार दिला. १९२८ मध्ये इंग्लंडच्या पार्लमेंटने २१ वर्षांवरील सर्व महिलांना • मताधिकार दिला. स्त्रियांनी राजकीय हक्कासाठी केलेल्या संघर्षामुळे २० व्या शतकाच्या पूर्वार्धात त्यांना अनेक देशात मतदानाचा अधिकार मिळाला. लेनिन रशियन राज्यक्रांतीच्या काळात मार्क्सवादी दृष्टिकोनानुसार स्त्री अधिकाराची मांडणी करून स्त्रीमुक्तीस अनुकूल विचार मांडले. १९१० मध्ये कोपनहेगन येथे भरलेल्या आंतरराष्ट्रीय महिला परिषदेने जगातील स्त्रियांच्या हक्कांचे स्मरण करण्यासाठी ८ मार्च हा दिवस 'महिला दिन' म्हणून साजरा केला जावा हा ठराव संमत केला. जगभरातील स्त्रियांचा आत्मसन्मान आणि हक्क जाणिवेचा प्रतीक म्हणून हा दिवस जगभर साजरा होऊ लागला..

    १९२० ते १९६० हा स्त्रीवादी चळवळीसाठी प्रतिक्रांतीचा काळ मानला जातो. पहिले महायुद्ध, रशियातील बोल्शेविक क्रांती, हिटलर, मुसोलिनी आणि युरोपातील इतर देशात परंपरावादी नेतृत्वाकडे सत्ता, आर्थिक मंदी आणि दुसऱ्या महायुद्धामुळे स्त्रीवादी चळवळीची पिछेहाट झालेली आढळून येते. रोबॉथमच्या मते स्त्रीवादातील व्यवहार आणि सिद्धांकनाच्या तफावतीमुळे चळवळींना फारसे यश आले नाही. स्त्रीवाद्यांनी स्त्रीची जुनी प्रतिमा नष्ट केली तरी समाजात स्त्रीविषयक घृणा, गैरसमज आणि पूर्वग्रह अस्तित्वात होता. त्यामुळे या काळात स्त्रीवादाला ओहोटी लागली, असे बेटी फ्रीडनला वाटते. १९४८ मध्ये युनोने जाहीर केलेल्या मानवी हक जाहीरनाम्यामुळे सियाच्या अधिकारला वैश्विक मान्यता मिळाली.. दुसऱ्या महायुद्धानंतर खऱ्या अर्थाने स्त्रीच्या प्रश्नांची वैचारिक मांडणी करणारे लेखन मोठया प्रमाणावर प्रसिद्ध होऊ लागले. सिमेन द बूव्हा या फ्रेंच लेखिकेने दी सेकंड सेक्स ग्रंथात सीवादी विचारधारेची सैद्धांतिक मांडणी केली. स्त्री ही जन्मतः स्त्री नसते, तर समाजव्यवस्थेने 'स्त्री' ला एक भूमिका प्रदान केली. बालपणापासून स्त्रीचे सामाजीकीकरण एक 'स्त्री' म्हणून केले जाते. पुरुषसत्ताक व्यवस्थेत पुरुष हा सत्वाचा केंद्रबिंदू तर खीला परिघावरचे स्थान असते. समाजव्यवस्थेने स्त्रीवर लादलेली बंधने झुगारून 'सक्षम माणूस' म्हणून वावरण्याचा आपला हक्क मिळविण्यासाठी स्त्रीने संघर्षाची भूमिका पत्करली पाहिजे. स्त्री पुरुष समतेशिवाय हा लढा पूर्ण होणार नाही असे बूव्हाला वाटते. दुसऱ्या महायुद्धानंतर स्त्री वास्तवतेचे विश्लेषण करताना डॉ. विद्युत भागवत लिहितात की, दुसऱ्या महायुद्धानंतर पश्चिम युरोपातील देश व अमेरिका युद्धोत्तर पुनर्रचनेच्या कामात व्यस्त होते. १९४५ ते १९६० या काळात या देशांमध्ये सुबत्ता आणि कल्याणकारी राज्यांनी निर्माण केलेल्या सर्व सुविधांचे पेव फुटले. सुबत्तेने झपाटलेल्या या काळात या देशांतील स्त्रियांचे, आपण पुरुषप्रधान संस्कृतीत गुरफटले जात आहोत हे भान सुटलेले दिसते. भौतिक उपकरणे, शिक्षण आणि इतर सुखसुविधा मिळूनही आपण शोभेच्या बाहुल्या म्हणून वावरतो आहोत, हेदेखील त्या देशातील स्त्रियांच्या लक्षात आले. दुसऱ्या महायुद्धानंतर स्त्रीवादी लेखिकांनी केलेल्या लेखनामुळे स्त्रियांचे आत्मभान विकसित होण्यात हातभार लागला हे विद्युत भागवतांनी केलेल्या लेखनातून स्पष्ट होते.

    १९६० नंतर श्रमिक व नोकरी करणाऱ्या स्त्रियांची संख्या प्रचंड वाढली. वैज्ञानिक क्षेत्रात लागलेल्या शोधामुळे गर्भनिरोधन आणि कुटुंबनियोजनाची नवी साधने निर्माण झाल्यामुळे अपत्य संख्येवर मर्यादा आली. स्त्रियांना आपले आत्मभान जाणून घेण्यास अवसर मिळाला. त्यामुळे १९६० च्या दशकात स्त्रीवादी चळवळीचा पुनर्जन्म झाला असे मानले जाते. स्त्री पुनरुज्जीवनवादी चळवळीमुळे स्त्रियांचे प्रश्न मोठ्या प्रमाणावर चर्चिले जाऊ लागले. स्त्रियांच्या नवउदारमतवादी आणि जहाल स्त्रीवादी प्रवाहाने वैचारिक क्षेत्रात स्त्रियांचे प्रश्न मोठ्या त्वेषाने मांडण्यास सुरुवात केली. स्त्रीवादाचे क्रांतिकारी राजकारण हेच जहाल स्त्रीवादाचे ध्येय जाहीर केले. स्त्रीवादाविषयक वाढत्या सैद्धांतिक मांडणीमुळे स्त्री चळवळीचे अवकाश विस्तारण्यास मदत मिळू लागली. नव्या स्त्रीवादी चळवळीत विद्यार्थी, विवाहित स्त्रिया, नोकरी व व्यवसाय करणाऱ्या स्त्रिया मोठ्या प्रमाणात सामील होऊ लागल्या. स्त्रियांच्या पिळवणुकीविरुद्ध संस्थात्मक स्वरूपाचे प्रातिनिधिक गट निर्माण होऊ लागले. एलिथाबेथ कँडी व सुसान अँथनी यांच्या प्रेरणेने स्त्रीवादी मुक्तगट अमेरिकेत स्थापन झाले. मुक्तीगटामुळे उच्चवर्णीय स्त्रियांसोबत कृष्णवर्गीय स्त्रियांचे प्रश्न हाताळले जाऊ लागले. स्त्रीशक्तीची दखल घेऊन अमेरिकेचे अध्यक्ष केनेडी यांनी स्त्रियांच्या दर्जाविषयक पाहणीसाठी आयोग नेमला. या आयोगाच्या शिफारशीच्या आधारावर स्त्रियांसाठी अनेक कायदेशीर तरतुदी करण्यात आल्या. बेटी फ्रायडनचे "दी फेमिनिन मिस्टिक" (नारी सहस्य कथा) ग्रंथाद्वारे कुटुंबातील स्त्रीच्या भूमिकेला महत्त्व देणाऱ्या स्त्री प्रतिमेवर हल्ला चढविला. आपल्या लेखनातून स्त्रियांमध्ये स्व-अस्तित्व जाणिवेची प्रेरणा विकसित करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या लेखनामुळे अमेरिकेतील स्त्रियांच्या दुःखद परिस्थितीची जाणीव समाजाला झाली. स्त्रियांचा सामाजिक व राजकीय सहभाग छंद वा हौस नसून अस्तित्वाचा गाभा आहे ही जाणीव अमेरिकन स्त्रियांमध्ये होऊ लागल्यामुळे त्या घराबाहेर पडून संघर्षात सहभागी होऊ लागल्या. स्त्रियांचे संघटन करण्यासाठी फ्रायडन यांनी National Organization of Women हा गट स्थापन केला. हा उदारमतवादी आणि सुधारणावादी गट स्त्रीवादी राजकारणाचा आधारस्तंभ ठरला. १९६८ साली फ्रान्समधील विद्यार्थी चळवळीत सहभागी स्त्रियांनी Feminisers revolutionaries ही जहाल संघटना स्थापन केली. पुरुषप्रधान व्यवस्थेवर चौफेर टीका सुरू केली. Leforchonbrute हे जहाल स्त्रीवादी वर्तमानपत्र फ्रान्समध्ये सुरू झाले. सिमॉन दि बूव्हा सारखी लेखिका Women's Liberation Movement सारख्या महिला संघटनेच्या कार्यात सहभागी झाल्यामुळे स्त्री चळवळीला व्यापक जनसमर्थन मिळू लागले. केल मिलेट यांनी 'Sexual Politics' ग्रंथात लिंगविषयक राजकारणाची सैद्धांतिक मांडणी केली. लिंग Sex आणि लिंगभाव Gender या दोन्ही संज्ञातील भेद स्पष्ट केला. लिंग ही संज्ञा शरीर लिंगविशिष्टतेशी तर लिंगभाव ही संज्ञा संस्कृती विशिष्टतेशी निगडित असल्याचे स्पष्ट केले. प्राचीन काळापासून सुरू असलेल्या लिंगविषयक राजकारणाचे विश्लेषण केले. शारीरिक भिन्नतेमुळे नव्हे तर समाजव्यवस्थेने शारीरिक भिन्नतेला जे अर्थ दिले वा जे मूल्य बहाल केले त्यामुळे स्त्रियांची पिळवणूक झाली हे स्पष्ट केले. ह्या पुस्तकांने स्त्रीवादी चळवळीला नवा आयाम दिला. स्त्रीवादी विचारवंतानी मानवशास्त्रीयदृष्ट्या स्त्रियांच्या प्रश्नाचे विश्लेषण केल्यामुळे स्त्री चळवळीस वैचारिक आधार व सैद्धांतिक पाया उपलब्ध झाला. 

    १९७० ते १९८० च्या दशकात स्त्रीवादी चळवळीने व्यापक स्वरूप धारण केले. स्त्रियांच्या शोषणाचे वैचारिक विश्लेषण करणाऱ्या स्त्रीवाद विचारसरणीला सार्वत्रिक मान्यता मिळाली. पाश्चिमात्य देशात साहित्य, राजकारण, चर्चासत्रे, परिषदा, आंदोलने इत्यादी विविध माध्यमांमध्ये  स्त्रीवादाविषयी मोठ्या प्रमाणावर वैचारिक मंथन होऊ लागले. अमेरिकेत स्त्रीविषयक अभ्यास व संशोधनाला स्वतंत्र स्थान मिळाले. 'पुरुषांच्या दास्यातून स्त्रीची मुक्तता' हे ध्येय स्त्रीमुक्ती संघटनांनी समाजापुढे ठेवले. युनोने स्त्री प्रश्नाचे महत्त्व लक्षात घेऊन १९७५ मध्ये आंतरराष्ट्रीय महिला दशकाची घोषणा केली. १९७५ हे आंतरराष्ट्रीय महिला वर्ष म्हणून जाहीर केले होते. सद्यकाळात जागतिकीकरण प्रक्रियेचा प्रभाव स्त्रीवादी चळवळीवर पडल्याने ही चळवळ माहिती तंत्रज्ञानामुळे अधिक वेगाने विकसित झालेली दिसते. १९८० ते २०१० हा कालखंड स्त्रीवादी चळवळीच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा ठरला. स्त्रीवादी चळवळीतील वैचारिक गोंधळ, आरोप प्रत्यारोप, रचनात्मक मांडणीचा अभाव इत्यादी उणिवा दूर होऊ लागल्या, स्त्री-पुरुष संबंधाचे नव्याने आकलन केले जाऊ लागले. स्त्रियांच्या प्रश्नाबद्दल सहानुभूती असलेल्या पुरुषांच्या मदतीने जगभर चळवळी चालविल्या जाऊ लागल्या. विविध देशात स्त्री हक्कांसाठी झालेल्या चळवळींमुळे स्त्रियांना कायदेशीर संरक्षण दिले जाऊ लागले. त्यांच्या प्रश्नाकडे सहानुभूतीच्या भावनेने पाहिले जाऊ लागले. गेल्या तीनशे वर्षांपासून सुरू असलेल्या स्त्री चळवळीचा परिणाम म्हणून स्त्रियांच्या अनेक प्रश्नांना आणि अधिकारांना कायदेशीर मान्यता मिळालेली दिसते. स्त्रियांच्या रक्षणासाठी अनेक कायदे झालेले दिसतात. परंतु खऱ्या अर्थाने स्त्रीपुरुष समानता अजूनही विकसित झालेली दिसून येत नाही. स्त्रीवादी चळवळींना अजूनही बराच लांबचा पल्ला गाठावयाचा आहे.