स्त्रीवादी चळवळीचे विविध टप्पे,स्वरूप,वैशिष्ट्ये आणि ध्येये वा उद्दिष्ट्ये

 

स्त्रीवादी चळवळीचे विविध टप्पे,स्वरूप,वैशिष्ट्ये आणि ध्येये वा उद्दिष्ट्ये

स्त्रीवादी चळवळीचे विविध टप्पे

एन. डी. अरोरा यांनी 'राजनीति विज्ञान' नामक ग्रंथात स्त्रीवादाचे तीन टप्पे सांगितलेले आहेत. १८३० ते १९५० कालखंडास प्रथम टप्पा मानतात. या टप्प्यात मताधिकाराच्या मागणीसाठी चळवळी झालेल्या होत्या. १९६० ते १९८० हा कालखंड द्वितीय टप्पा मानतात. या टप्प्यात स्त्री-पुरुष समानतेवर जोर दिला गेला, तर तिसरा वा अंतिम टप्पा हा १९८० ते १९९० च्या दशकात सुरू झाला. या टप्प्यात स्त्रियांची स्वतंत्र ओळख मान्य करावी हा आग्रह सुरू झाला. काही अभ्यासकांनी स्त्रीवादाचा पहिला टप्पा मेरी वुलस्टोनक्राफ्टच्या 'दि व्हिडीकेशन ऑफ राईट्स ऑफ वुमन' (१९७२) या ग्रंथापासून ते १९२० पर्यंत कालखंड मानतात. या कालखंडातील बहुसंख्य स्त्रीवादी, परंपरावादी व मवाळवादी स्वरूपाच्या होत्या. त्यांनी प्रामुख्याने स्त्री मताधिकार, स्त्रियांचे कामाचे तास स्त्रियांना समाजातील विविध क्षेत्रातील संधी यावर भर दिला. या टप्प्यात ही चळवळ युरोपातील प्रगत देश व अमेरिकेपुरती मर्यादित होती तर १९२० नंतर दुसऱ्या टप्प्याचा प्रारंभ झाला. या टप्प्यात साम्यवादाच्या प्रभावाने जहाल स्त्रीवादाची मांडणी होऊ लागली. स्त्रियांच्या गर्भपात, घटस्फोट, पोटगी, पितृकेंद्रित व्यवस्थेला विरोध आणि पुरुष धार्जिण्या कायद्याला विरोध होऊ लागला. या काळात सिमॉन द बाहुअर यांचे 'दि सेकंड सेक्स' पुस्तकाने व स्त्रीवादी केलेल्या मांडणीमुळे स्त्रियामध्ये अस्मिता जागृत होऊ लागली. १९६० नंतर स्त्रीवादी चळवळीला अधिक गती प्राप्त झाली. १९९० नंतर स्त्रीवादी चळवळीचा तिसरा टप्पा सुरू झाला असे मानले जाते. स्वातंत्र्य, समता, लिंगभेद, लिंगभाव इत्यादी संकल्पनांची नव्याने मांडणी सुरू झाली. राजकीय सिद्धांताचे स्त्रीवादी दृष्टिकोनातून पुनर्मूल्यांकनाचा आग्रह धरला जाऊ लागला. स्त्रियांना स्वतंत्र ओळख प्रदान केली पाहिजे, यावर भर दिला जाऊ लागला आहे.

स्त्रीवादाचे स्वरूप

१९६० च्या दशकात वेगाने पुढे येणाऱ्या स्त्रीवादी चळवळीने संपूर्ण जगाचे लक्ष वेधले. स्त्रीवाद हा शब्द जहाल राजकीय विचारप्रणाली असलेल्या स्त्रियांनी आपली जहाल अस्मिता व्यक्त करण्यासाठी वापरलेला असला तरी मानवी संबंधाचा मुळापासून विचार करून स्त्रीला स्वतंत्रपणे जीवन जगण्यासाठी प्रयत्न करणाऱ्या व्यक्ती, संघटना आणि विचारांचा त्यात समावेश होता. पुरुषसत्ताक समाज व्यवस्थेने स्त्रियांना दिलेले दुय्यमत्व नाकारून सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय क्षेत्रात पुरुषांच्या बरोबरीने स्थान प्राप्त करण्यासाठी आवश्यक रणनीतीची आखणी करणे हे स्त्रीवादाचे मुख्य स्वरूप मानले जाते. देवता, दासी, कुलटिन, गृहिणी, व्यभिचारी, शोभेची बाहुली, भोगवस्तू आणि सौंदर्याची देवता इत्यादी समाज व्यवस्थेने दिलेल्या परस्परविरोधी प्रतिमांचे महत्त्व कमी करून स्त्री जीवनाबद्दल नव्या प्रतिमांची निर्मिती करणे हे स्त्रीवादसमोर फार मोठे आव्हान आहे. स्त्रीला खऱ्या अर्थाने स्त्रीत्व प्राप्त करून देणे आणि जीवनाच्या सर्व क्षेत्रात मानाचे स्थान मिळवून देणे हे आव्हान देखील पेलायचे आहे. The Female is Female by virtue of a certain lack of qualities या अॅरिस्टॉटलच्या काळापासून चालत आलेल्या विचारधारेचा प्रतिकार करून स्त्री जीवनविषयक नवीन मापदंड निर्मितीची व्यूहरचना करणे ही स्त्रीवादाची प्रधान भूमिका आहे. नव समाज निर्मितीसाठी स्त्री अस्मितेला प्राधान्य देणाऱ्या नव्या पर्यायाची मांडणी हे आधुनिक स्त्रीवादाचे मुख्य कार्य आहे.

स्त्रियांनी मातृत्व आणि गृहस्थ जीवन या पारंपरिक कर्मकांडात रममाण न होता प्रत्येक क्षेत्रात समानतेच्या पातळीवर पुरुषांच्या बरोबरीने सहभागी होणे आवश्यक आहे. स्त्री ही परावलंबी व्यक्ती नसून पुरुषांप्रमाणे स्वतंत्र व कृतिशील व्यक्ती आहे हे सिद्ध करणे गरजेचे आहे. जगभरातील सर्व संस्कृतींनी पुरुषांना केंद्रस्थानी मानले आणि स्त्रियांना परिघाबाहेर ढकलले. संस्कृतीने लादलेल्या बंधनामुळे तिचे मानसिक खच्चीकरण झाले. स्त्रियांची ही गुलामगिरी नैसर्गिक नमून समाज निर्मित आहे. या गुलामगिरीची जाणीव स्त्रीला झाल्यामुळे तिने बंड करण्यास सुरुवात केली. प्रस्थापित पुरुषप्रधान व्यवस्थेला हादरा देण्यासाठी लेखणी, वाणी आणि कृतीतून स्त्रिया प्रयत्न करू लागल्या. स्त्रीला समाजरचनेत पुरूषाप्रमाणे अर्थपूर्ण स्थान प्राप्त करण्यासाठी संघर्ष करणे. समाजातील धर्मसंस्था, कटबसंस्था आणि इतर संस्थेमधला लैंगिक भेदभाव उघड करणे, विविध क्षेत्रात प्रस्थापित केलेल्या पुरुषप्रधान मूल्यांना प्रश्नांकित करणे, नवसमाज निर्मितीसाठी विविध पर्यायाची चाचपणी करणे हे आधुनिक स्त्रीवादाचे स्वरूप मानले जाते.

विज्ञानाचा उदय, तंत्रज्ञानात्मक क्रांती, शिक्षणाची समान संधी इत्यादी मुळे स्त्रियांना आपल्या वास्तव स्थितीची जाण निर्माण झाली. आपल्या अस्तित्वासाठी पुरुषी राजकारणाला छेद देण्याची आवश्यकता भासू लागली. श्री शोषणाचे मूळ पुरुषांच्या दुटप्पी वागणुकीत आहे. त्या वागणुकीचे शास्त्रीय पद्धतीने विश्लेषण करून स्त्रियांची पारंपरिक प्रतिमा बदलणे हे स्त्रीवादाचे ध्येय आहे. पुरुषप्रधान रचनेवर हल्ला करताना पुरुषी प्रवृत्तीला विरोध करणे पुरुषाला नव्हे हे भानदेखील ठेवणे आवश्यक आहे. स्त्रीवाद ही पुरूषविरोधी विचारधारा नसून पुरुषी वर्चस्वाला विरोध करणारी विचारधारा आहे. ही विचारधारा स्त्रीला आपले स्वत्व, आत्मभान मिळवून देणे आणि पुरुषाप्रमाणे खीदेखील एक स्वतंत्र व्यक्ती आहे ही ओळख निर्माण करणे हेच आधुनिक स्त्रीवादाचे स्वरूप मानले जाते.

स्त्रीवादाची वैशिष्ट्ये

स्त्रियांना सामाजिक व राजकीय क्षेत्रात पुरुषांच्या बरोबरीने अधिकार हवे आहेत. या अधिकाराद्वारे ही विचारसरणी स्त्री-पुरुष समानतेची मागणी करते. त्यासाठी प्रस्थापित व्यवस्थेला विरोध करून शोषण मुक्त नवीन व्यवस्थेची आखणी करतात. शोषणाला बळ देणाऱ्या सामाजिक व धार्मिक संस्था नाकारतात. राजकीय व आर्थिक क्षेत्रात पुरुषाच्या बरोबरीने सहभागाचे हक्क प्राप्त करून निर्णय प्रक्रियेत स्त्रियांचा सहभाग वाढविणे हा स्त्रीवाद चळवळीचे प्रमुख उद्दिष्ट्ये आहे. स्त्रीवादी चळवळीची मांडणी विविध विचारवंत आणि कार्यकत्यांनी तत्कालीन परिस्थितीच्या आधारावर केलेली असल्याने या मांडणीत अनेकदा पस्परविरोध वा विसंगतीही आढळून येते. तरीही त्यांच्या मांडणीतील साम्य स्थळाच्या आधारावर स्त्रीवादी चळवळीची पुढील वैशिष्ट्ये सांगतात.

·      स्त्रीवाद ही चळवळ आहे, त्याचबरोबर ती विचारसरणीदेखील आहे.

·      स्त्रीवाद ही स्त्रियांच्या हितसंबंधाचा विचार करणारी विचारप्रणाली आहे. स्त्री स्वातंत्र्य हा स्त्रीवादाचा केंद्रबिंदू मानला जातो.

·      स्त्रीवादाने धार्मिक मिथकातील लिंगभेद उघडे पाडण्याचे कार्य केले.

सांस्कृतिक लिंगभेदाला विरोध केला. धार्मिक क्षेत्रात तिला दिले जाणारे देवत्व नाकारून माणूस म्हणून स्वतंत्र ओळख मान्य करण्याचा आग्रह सुरु केला.

·      स्त्रीवादाने पुरुषप्रधान व्यवस्थेने केलेले राजकारण आणि स्त्रियांच्या शोषणाचे स्वरूप उघड केलेले आहे.

·      पुरुषप्रधान व्यवस्थेत परिघाबाहेर असलेल्या स्त्रीला केंद्रस्थानी आणण्याचे कार्य स्त्रीवादाने केलेले आहे.

·      स्त्रीवादामध्ये दृष्टिकोन मूल्य आणि आंदोलन दिशाबाबत परस्परांबद्दल मतभेद आहेत.

·      स्त्रीवादी चळवळीचा अभ्यास करतांना त्यात एकसंघता दिसून येत नाही.

 

·      स्त्रीवादी चळवळीवर पुरुषप्रधान व्यवस्थेकडून टीका व विरोधही केला जातो.

·      स्त्रीवादी चळवळ फ्रेंच राज्यक्रांतीनंतर विकसित झाली असून स्त्री-पुरुष समानता हा त्याचा मुख्य आधार आहे.

·      स्त्रीवाद, जात, धर्म, रंगभेद, भाषाभेद इ. भेदावर विश्वास ठेवत नाही तर जगातील सर्व स्त्रिया समान आहेत यावर त्यांचा विश्वास आहे. स्त्रीवाद ही स्त्री-पुरुष समानतेचा पुरस्कार करणारी चळवळ आहे.

·      लिंगभेदाच्या आधारावर स्त्रियांना दिली जाणारी भेदभावपूर्ण वागणूक नष्ट करून शोषणविरहित समाज निर्मितीवर स्त्रीवाद भर देतो. लिंगभेदविरहित समाजव्यवस्थेची निर्मिती करणे हा स्त्रीवादाचा प्रमुख हेतू आहे.

·      लोकशाही शासन व्यवस्थेत स्त्रियांचा सर्व क्षेत्रात व राजकीय प्रक्रियेत सहभाग वाढला आहे.

·      शारीरिक रचना भिन्न असली बुद्धी, तरी क्षमता क्षेत्रात स्त्री-पुरुष सारखीच भूमिका करू शकतात. त्याबाबत भेदभाव होऊ शकत नाही.

·      प्रस्थापित समाजव्यवस्थेने निर्माण केलेल्या लिंग जाणिवा, स्त्री प्रतिमा आणि सांस्कृतिक आधारावर केल्या जाणाऱ्या भेदभावाचे स्वरूप उघड करण्याचे काम स्त्रीवादाने केले आहे.

·      प्रस्थापित समाजव्यवस्था बदलल्याशिवाय स्त्रीमुक्ती यशस्वी होणार नाही यावर स्त्रीवादाचा विश्वास आहे.

·      लोकशाही शासन व्यवस्थेत स्त्रियांचा सर्व क्षेत्रात व राजकीय प्रक्रियेतील सहभाग वाढलेला आहे. आंतरराष्ट्रीय महिला दशकानंतर स्त्री चळवळीला अधिक गती आलेली दिसते. स्त्री चळवळीतील हक्कांना राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय घोषणापत्राद्वारे मान्यता मिळालेली दिसते.

स्त्रीवादाची ध्येये वा उद्दिष्ट्ये

पुरुषप्रधान व्यवस्थेने लादलेल्या दुय्यमत्वाचा प्रतिकार करण्यासाठी स्त्रीवाद • विचारप्रणालीचा उदय झाला. या विचारधारेने खीला आपल्या अस्तित्वाबद्दल गंभीरपणे विचार करण्यास भाग पाडले. स्त्री जीवनाच्या विविध पैलूंमधून स्त्रीत्वाचा आविष्कार घडविणाऱ्या गोष्टीवर भर देऊन तिला स्वतंत्र आत्मभान मिळवून देण्याचा प्रयत्न केला. या विचारप्रणालीची उद्दिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे सांगता येतात.

·      स्त्रियांना समाजव्यवस्थेने बहाल केलेल्या पारंपरिक प्रतिमांचे खरे स्वरूप स्पष्ट करणे आणि प्रतिमा निर्मितीमागचे पुरुषी राजकारण सर्वांसमोर आणणे.

·      पितृसत्ताक व पुरुषप्रधान व्यवस्थेवर आधारलेले समाज जीवन नष्ट करून . स्त्री-पुरुष समतेवर भर देणाऱ्या नव समाज रचनेची उभारणी करणे.

·      पुरुषप्रधान व्यवस्थेने समाजातील विविध क्षेत्रात निर्माण केलेले वर्चस्व झुगारून देणे.

·      पुरुषप्रधान व्यवस्थेकडून स्त्रियांच्या केल्या जाणाऱ्या शोषणाचे खरे स्वरूप उघड करणे

·      लैंगिकतेच्या आधारावर विशिष्ट चौकटीत स्त्रियांना बांधून ठेवण्याच्या पुरुषी राजकारणाला उघड करणे.

 

·      स्त्री प्रश्नांना परिघावरचे न मानता केंद्रवर्ती स्थान प्रदान करून देणे.

·      स्त्रियांना सर्व क्षेत्रात समान संधी मिळवून देणे. या संधीच्या वापरा योग्य वातावरण निर्माण करणे.

·      स्त्रियांमध्ये वास्तव स्थितीची जाण विकसित करण्यासाठी आत्मशोध घेण्याची प्रेरणा विकसित करणे.

·      लिंगभेदविरहित समाजव्यवस्थेची निर्मिती करणे हा स्त्रीवादाचा प्रमुख हेतू आहे.

·      समाज व्यवस्थेतील सर्व क्षेत्राची चिकित्सा स्त्रीवादी गृहीतकाच्या आधारावर करणे.

·      स्त्रियांच्या शोषणाचे स्वरूप स्पष्ट करून उपाययोजनांची मांडणी स्त्री पुरुष समानता निर्मितीसाठी पर्यायी व्यूहरचना सूचविणे.

अशा प्रकारे विविध स्त्रीवादी अभ्यासकांचा विचार केल्यानंतर स्त्रीवादाची करणे.

प्रमुख उद्दिष्टये सांगता येतात.