आधुनिकता प्रक्रियेच्या विकासाला हातभार लावणारे घटक

 

आधुनिकता प्रक्रियेच्या विकासाला हातभार लावणारे घटक

व्यवहारात आधुनिकता शब्दाचा वापर विविध अर्थानी केला जातो.. आधुनिकता संकल्पनेचा अर्थ अत्यंत व्यापक आहे. कला, संगीत, साहित्य, सामाजिक शास्त्रे आणि व्यक्तीची जीवनशैली इत्यादींच्या क्षेत्रात या शब्दाचा वापर केला जातो. आधुनिकता शब्दाचा प्रारंभ १८व्या शतकात मोठ्या प्रमाणावर होऊ लागला. या शतकात झालेल्या औद्योगिक क्रांतीच्या प्रभावातून आधुनिकता शब्दाचा सर्वत्र वापर होऊ लागला. तत्पूर्वी, प्रबोधनयुगात युरोपात सुरू झालेल्या ज्ञानप्रसार, वैज्ञानिक क्षेत्रात झालेली क्रांती आणि उदारमतवादी विचारधारेच्या उदयातून हा शब्द विकसित झालेला आहे. प्रबोधनयुगात युरोपियन लोक धर्माकडे संशयाने पाहू लागले. विश्वासाऐवजी तर्काला महत्त्व देऊ लागले. हॉब्ज, लॉक, रूसो यांनी सामाजिक आणि राजकीय व्यवस्थेकडे पाहण्याचा नवीन दृष्टिकोन विकसित केला. औद्योगिक क्रांतीतून युरोपातील सामंतवाद नष्ट होऊन भांडवलशाहीचा उदय झाला. उद्योग क्षेत्रात झालेल्या क्रांतीतून नागरीकरणाचा वेग प्रचंड प्रमाणात वाढला. या सर्व घटकांचा एकत्रित परिणाम म्हणजे १८व्या शतकात आधुनिकता संकल्पनेच्या विकासाला हातभार लागला. १९ व २०व्या शतकात आधुनिकता संकल्पनेचा अर्थ अधिक व्यापक बनला. २०व्या शतकात झालेल्या तंत्रज्ञानात्मक प्रगती आणि जगातील विविध संस्कृतीतील देवाणघेवाणीतून झालेल्या प्रगतीला आधुनिकता या नावाने ओळखले जाऊ लागले. आधुनिकता ही एक अखंड चालणारी प्रकिया वा क्रांती आहे. तंत्रज्ञान, औद्योगिकीकरण, नागरीकरण, ज्ञानाचा विस्फोट इत्यादींमुळे मानवी जीवनाला जे नवीन वळण प्राप्त झाले त्यातून मानवी समाजाच्या श्रद्धा, उपासना, ध्येयं, तत्त्वं, मूल्ये आणि उद्दिष्टांमध्ये झालेल्या मूलभूत बदलाला आधुनिकता असे म्हटले जाते.

आधुनिकता प्रक्रियेच्या विकासाला हातभार लावणारे घटक

आधुनिकता प्रक्रियेच्या विकासाला काही घटकांनी हातभार लावलेला दिसतो. ते घटक पुढीलप्रमाणे होत.

१. भांडवलशाही विचारधारा - औद्योगिक क्रांतीमुळे मध्ययुगातील प्रभावशाली असलेली सामंतशाही नष्ट होऊन भांडवलशाही विचारधारेचा प्रभाव वाढला. भांडवलशाहीच्या माध्यमातून विकासाच्या कल्पना सर्वत्र रुजल्या. सर्व देश भांडवलशाही मार्गाने विकास घडवून आणण्यासाठी आधुनिकतेची कास धरू लागले. भांडवलशाहीतून विकसित झालेल्या नफेखोरीच्या तत्त्वज्ञानामुळे सर्वत्र स्पर्धा सुरू झाली. प्रत्येक देश स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी बाजारपेठांचा शोध घेऊ लागला. युरोपियन देशांचे आशिया, आफ्रिका आणि लॅटिन अमेरिकेतील देशांकडे लक्ष गेले. त्या देशांना कायमस्वरूपी बाजारपेठ बनविण्यासाठी राजकीय वर्चस्व निर्माण केले आणि त्यातून साम्राज्यवादाचा जन्म झाला. साम्राज्यवादामुळे आधुनिकतेची प्रक्रिया आफ्रो-आशियाई देशांमध्ये पोचली. उदा. भारतात आधुनिकीकरणाची सुरुवात ब्रिटिश राजवटीने केली. उद्योग, भांडवलशाही, बाजारप्रणीत अर्थव्यवस्था आणि साम्राज्यवादामुळे आधुनिकता प्रक्रियेला गती प्राप्त झाली.

२. राजकीय क्रांत्या - १९व्या आणि २० व्या शतकात अनेक देशांत राजकीय क्रांत्या घडून आल्या. १६८८मध्ये इंग्लंडमध्ये झालेल्या रक्तहीन राज्यक्रांतीने प्रजातांत्रिक मूल्यांचे महत्त्व प्रस्थापित केले. १७८९ मध्ये झालेल्या फ्रेंच राज्यक्रांतीने स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या तत्त्वांची घोषणा करून नागरिकांच्या अधिकाराला जन्म दिला. अमेरिकन राज्यक्रांतीने हक्कांचा जाहीरनामा प्रसिद्ध करून सामान्य माणसांच्या आकांक्षा उंचावल्या. गणराज्य पद्धत आणि लिखित राज्यघटनेचे युग या क्रांतीने सुरू केले. जर्मनी आणि इटलीच्या एकीकरणातून युरोपात परिवर्तनाची लाट आणली. या सर्व राजकीय क्रांत्यांमधून लोकशाही, उदारमतवाद, भांडवलशाही, वैज्ञानिकवाद इत्यादी आधुनिकतेच्या मूल्यांचा सर्वत्र प्रचार व प्रसार झाला. या मूल्यामुळे फक्त राजकीय क्षेत्रात परिवर्तन आले नाही तर सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक क्षेत्रात व्यापक परिवर्तन होऊन सर्व क्षेत्रांत आधुनिकीकरणाचे युग अस्तित्वात आले.

३. समाजवादी विचारधारा - युरोपामध्ये विकसित झालेल्या भांडवलशाहीतून शोषणाची नवी व्यवस्था जन्माला आली. या व्यवस्थेने केलेल्या शोषणाला पर्याय देण्यासाठी कार्ल मार्क्स आणि इतर समाजवादी विचारवंतांनी समाजवादी विचारधारेला जन्म दिला. रशिया, चीन आणि पूर्व युरोपातील देशांत समाजवादी क्रांती झाली. समाजवादी क्रांतीने नवी सभ्यता आणि मूल्याना जन्म दिला; त्यातून आधुनिकतेचा नवा दृष्टिकोन विकसित झाला. समाजवादी देशांनी आपल्या पद्धतीने आधुनिकता प्रक्रियेचा अवलंब केला.

४. उदारमतवादी विचारधारा - प्रबोधन युग आणि ज्ञानोदय क्रांतीत उदारमतवादी विचारसरणीची बीजे आढळून येतात. उदारमतवाद या विचारधारेने राजेशाही, सामंतवाद, धार्मिक वर्चस्वाला विरोध केला. उदारमतवाद्यांच्या प्रभावातून व्यक्तिवाद आणि स्वातंत्र्य संकल्पनेला महत्त्व प्राप्त झाले. उदारमतवाद्यांच्या प्रभावातून लोकशाही शासनपद्धतीचा सर्वत्र स्वीकार केला जाऊ लागला. लोकशाही शासनाच्या स्थापनेमुळे आधुनिकतेच्या प्रक्रियेला गती प्राप्त झाली.

५. विचारवंतांचे योगदान - रॉबर्ट कोहेने आणि पॉल केनेडी या विचारवंतांनी लिहिलेल्या ग्रंथातून लोकशाही आणि उदारमतवादाच्या माध्यमातून आधुनिकता विचारधारेला प्रस्थापित केले. फ्रासिस फूकोयामा यांनी लिहिलेल्या 'दि एंड ऑफ हिस्ट्री' लेखात विचारधारेच्या प्रसाराचे युग संपले, ही घोषणा केली. संपूर्ण जगात पश्चिमी उदारमतवादी लोकशाही व्यवस्था स्थापन झालेली आहे. त्यामुळे भविष्यात पुढे कोणतेही नवे तत्त्व आणि विचारधारा निर्माण होणार नाही; म्हणून भविष्यकालीन युगातील इतिहास कोरा राहणार आहे आणि इतिहासाचा अंत घडवून येणार आहे. डॅनियल बेल हे प्रमुख अभ्यासक आहेत. त्यांनी 'एंड ऑफ आयडिऑलॉजी' या ग्रंथात विचारप्रणाली सद्य युगात कालबाह्य वा  

अप्रस्तुत ठरल्याचे घोषित केले आहे. ते सांगतात की, भांडवलशाही व्यवस्थेने २०च्या शतकात आणलेल्या सामाजिक आणि राजकीय परिवर्तनामुळे विचारप्रणालीचे सर्व आधार खिळखिळे केलेले आहेत. अनेकसत्तावादी रचना व कल्याण राज्याच्या उदयामुळे लोकांच्या मूलभूत  प्रश्नांचे निराकरण झाले आहे. कामगारांचे राहणीमान बदलल्यामुळे समता आणि स्वातंत्र्य मूल्यांना मान्यता मिळालेली आहे. त्यामुळे डाच्या विचारसरणीच्या पक्ष व व्यक्तीचा जहालपणा सौम्यपणात रूपांतरित झाला. त्यामुळे आजच्या युगात मूलभूत परिवर्तनाची आवश्यकता कोणत्याही समाजघटकाला वाटत नाही आणि मतभेदाचे मुद्दे अत्यंत किरकोळ स्वरूपाचे असून ते व्यवस्थेअंतर्गत सुटू शकतात. फूको यांनी वरील विचाराच्या समर्थनार्थ काही उदाहरणे दिली आहेत. समाजवादी विचारधारेची मुळे उखडली गेली आहेत. वैश्वीकरणाच्या आवाहनाने राज्य राष्ट्रसीमा आणि सार्वभौमत्वाचे महत्व कमी झाले आहे. आज संपूर्ण जग आधुनिक आणि प्रजातंत्राला वैधानिक जीवनप्रणाली मानू लागला आहे. त्यामुळे जगाचा इतिहास पुढे वाढू शकणार नाही. या विविध विचारवंतांनी मांडलेल्या विचारधारेतून आधुनिकता प्रक्रियेला गती मिळालेली आहे.

६. राजकीय घटना - १९८० ते १९९०च्या दशकात युरोपमध्ये घडलेल्या क्रांतिकारी राजकीय घटनांमुळे आधुनिकतेच्या प्रक्रियेला गती मिळाली. पोलंड, हंगेरी, रुमानिया, पूर्व जर्मनी, झेकोस्लोव्हाकिया इत्यादी देशांत राजकीय परिवर्तन होऊन समाजवादी शासनाचे पतन झाले. पूर्व आणि पश्चिम जर्मनीतील बर्लिनची भिंत कोसळून दोन्ही देशांच्या एकत्रीकरणाची प्रक्रिया संपन्न झाली. सोव्हिएट रशियातील साम्यवाद नष्ट होऊन त्या देशाचे विघटन झाले. युरोप खंडात आलेल्या परिवर्तनातून साम्यवादी सरकारे पत्त्यांच्या बंगल्याप्रमाणे कोसळली. जगाचे भांडवलशाही आणि समाजवादी गटातील विभाजन वरील परिवर्तनाने संपले. जगात फक्त एकमेव प्रभावशाली विचारधारा अस्तित्वात राहिली ती म्हणजे प्रजातांत्रिक भांडवलश जागतिक राजकारणात घडलेल्या घटनांनी सिद्ध झाले. या राजकीय घटनांनी आधुनिकतेच्या प्रक्रियेच्या विकासाला हातभार लावला.

प्रबोधन युग आणि ज्ञानोदयाच्या क्रांतीतून जन्माला आलेल्या आधुनिकतेला औद्योगिक क्रांतीतून विकसित झालेल्या भांडवलशाही, समाजवादी विचारधारने गती दिली. नागरीकरण, लोकशाहीकरण, उदारमतवादी विचार, विचारवंत आणि राजकीय घटनांनी आधुनिकीकरणाच्या प्रक्रियेला गती दिलेली दिसते. या सर्व घटकांच्या एकत्रित प्रयत्नांमुळे आधुनिकता प्रक्रियेच्या विकासाला हातभार लागलेला दिसतो.