आधुनिकतावाद संकल्पनेचा अर्थ व्याख्या,वैशिष्ट्ये आणि लक्षणे Modernization Concept Charisteristics

 

आधुनिकतावाद संकल्पनेचा अर्थ व्याख्या,वैशिष्ट्ये आणि  लक्षणे

आधुनिकतावाद शब्द व्यवहारात भिन्न भिन्न अर्थाने वापरला जातो. सामाजिकशास्त्रातदेखील हा शब्द विविध दृष्टिकोनांनुसार वापरला जातो. इतिहासकार ही संकल्पना काळाशी जोडतात. सामाजिक शास्त्रज्ञ आधुनिकतावादाचा संबंध कृतिपय मूल्ये आणि विचारधारेशी जोडतात. आधुनिकतावादाचा संबंध एक विशेष प्रकारच्या संस्कृतीशी असतो. त्या संस्कृतीत विशिष्ट प्रकारचे आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय जीवन अस्तित्वात असते. आधुनिकता एक प्रकारे औद्योगिक अर्थव्यवस्थेतून उदयाला आलेला विचार आहे. आधुनिकतावादाचा आत्यंतिक विकास होतो तेव्हा त्याला उत्तर आधुनिकतावाद' असे म्हणतात. समाजशास्त्रज्ञांनी परिभाषा विभिन्न संदर्भानुसार केलेली आहे. त्यातील प्रमुख परिभाषा खालीलप्रमाणे होत.

१. आधुनिकतावाद एक प्रकारची सर्वविध्वंसक शक्ती आहे - ब्रिटिश समाजशास्त्रज्ञ एथनी गिडिस यांनी आधुनिकतावादाची परिभाषा वरील शब्दांत केलेली आहे. त्यांच्या मर्ते आधुनिकतावाद संकल्पना बहु आयामी आहे. तीत परिवर्तन आणि गत्यात्मकता अंतर्भूत आहे. गिडिसवर मार्क्सवादाचा प्रभाव असल्याने आधुनिक सामाजिक शास्त्रज्ञांपेक्षा आधुनिकतावादाची परिभाषा एकदम वेगळी आहे. ते आधुनिकतावादाची परिभाषा चार मूलभूत संस्थांच्या संदर्भात करतात. त्यात प्रथम संस्था म्हणजे 'भांडवलवाद' होय. त्याअंतर्गत वस्तूचे उत्पादन आणि निजीकरणाचा समावेश करतो. दुसरी संस्था म्हणजे उद्योगवाद त्यात आवागमनाची साधने, संसूचन व्यवस्था आणि कौटुंबिक जीवन यांचा समोवश करतो. तिसरी संस्था म्हणजे नियंत्रणक्षमता वा पर्यवेक्षणक्षमता यात राज्याकडे असलेली दंडशक्ती म्हणजे लष्करी सत्तेचा समावेश करतो. चौथी संस्था म्हणजे राष्ट्र राज्य होय. या चारही संस्थांचे गठबंधन म्हणजे आधुनिकतावाद, असे तो मानतो..

गिडिस आधुनिकतावादाची चर्चा 'The Consequences of Modernity • ग्रंथांत विस्तारपूर्वकपणे करतो. आधुनिकतावादी समाजाला तो एक प्रकारचा प्रतिबिंब समाज' मानतो. जगाचे प्रतिबिंब छोट्या छोट्या समाजातदेखील पाहण्यास मिळते, या प्रकारे प्रतिबिंब जीवनातील अन्य क्षेत्रांतदेखील पाहावयास मिळते. परंपरागत समाजाचे लोक आपल्या समुदायाशी जुळून राहतात. याउलट, आधुनिक समुदायातील लोक समुदायापासून स्वतंत्र व वेगळेपणाने जीवन जगतात. या प्रकारे गिडिस यांनी आधुनिक समाजाची भांडबलशाही, उद्योगवाद, प्रशासकीय शक्ती, राष्ट्र-राज्य, प्रतिबिंब समाज आणि असन्निहितता ही सहा लक्षणे सांगितलेली आहेत.

२. आधुनिकता आणि सामाजिक सिद्धान्तकार- दरर्खिम, मॅक्स वेबर, कार्ल मार्क्स आणि सिमेल आदींच्या लेखनात आधुनिकता संकल्पनेचा विविध अर्थाने ऊहापोह झालेला आहे. दरर्खिम आधुनिकतेला सावयवी सदृढतेच्या रूपात पाहतात. यांत्रिक समाजात हळूहळू परिवर्तन होऊन सावयवी समाज निर्माण होतो. यांत्रिक समाजातील सामूहिक चेतना बदलून करारवादी समाजाचे रूप धारण करतो तेव्हा आधुनिक समाज निर्माण होतो. यांत्रिक समाजात स्तरीकरण अत्यंत सामान्य आणि कमी प्रमाणात असते तर आधुनिक समाजात स्तरीकरण अधिक प्रमाणात असते. अशा प्रकारे दरर्खिम आधुनिक समाजाचे लक्षण मांडतो. कार्ल मार्क्स आपल्या आर्थिक निर्धारणवादाच्या आधुनिकता संकल्पनेची मांडणी वस्तूकरण (Commodification) च्या आधारावर करतो. अधिकाधिक उत्पादन करणे म्हणजे 'आधुनिकता' होय. मॅक्स वेबर आधुनिकता संकल्पनेची परिभाषा विवेकवादाच्या आधारावर करतो. जॉर्ज सिमेल नगर आणि मुद्रा अर्थव्यवस्थेला आधुनिकतेचे केंद्र मानतात.

३. आधुनिकता आणि आधुनिक सामाजिकशास्त्रज्ञ - दुसऱ्या महायुद्धानंतर आंतरराष्ट्रीय पातळीवर झालेल्या बदलातून आधुनिकतेकडे पाहण्याच्या दृष्टिकोनातही बदल घडून आला. सैद्धांतिक पातळीवर टॉलकॉट पारसन यांनी आधुनिकता संकल्पनेचे विश्लेषण केले. त्यांच्या मते, आधुनिकता म्हणजे मूल्याचा एक संघ आहे. समाजात जेवढ्या प्रमाणात संरचनात्मक विभेदीकरण असेल तितका तो समाज आधुनिक असेल. आधुनिक समाजाची भावात्मक तटस्थता, विशिष्टता, सर्वव्यापकता, उपलब्धी, सामूहिकता ही मूल्ये असतात. उल्लीच बैक म्हणतो, 'आधुनिकतेची संस्कृती भीतिदायक संस्कृती आहे. त्यात व्यक्तिकरणाचे प्रमाण अवाजवी आहे. आधुनिक काळातील आधुनिकता दुसरे तिसरे काहीही नसून प्रकृतीचे राजनीतिकरण आहे. आधुनिकतेला भीतिदायक संकल्पना मानून वेगळ्या संदर्भात ही संकल्पना तो परिभाषित करतो. जॉर्ज रिटजर यांनी मॅक्स वेबरच्या बुद्धिसंगत अवधारणेच्या आधारावर आधुनिकतेचा विचार केलेला आहे. त्यांच्या मते, आधुनिकता विकसित विवेक आहे. झिगमूट बॉमैन हे आधुनिकतेला एक विध्वंसक नमुना मानतात.

     आधुनिकता संकल्पनेच्या परिभाषेबाबत विचारवंतांमध्ये एकमत दिसून येत नाही. प्रत्येक विचारवंताने आपल्या आकलनानुसार आधुनिकतेचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. युरोपमध्ये उदयाला आलेल्या विज्ञानवाद आणि बुद्धिवादाच्या प्रभावातून ख्रिश्चन धर्म व समाजव्यवस्थेतील विविध क्षेत्रांचा नव्याने अर्थ लावण्याच्या प्रयत्नास 'आधुनिकतावाद' असे म्हटले जाते. आधुनिकतावाद अनुभवाधिष्ठित आणि वैज्ञानिक ज्ञानावर आधारित असतो. त्यात नीतीशास्त्र आणि मूलभूत मानवी प्रेरणांची सांगड घातलेली आहे. आधुनिकतावादाच्या प्रभावातून निर्माण झालेले ज्ञान अनुभवाच्या निकषांवर उतरणारे व प्रस्थापित ज्ञानाशी सुसंगत असले पाहिजे. आधुनिकतावादाच्या मते, कोणताही सिद्धान्त वा तत्त्व अंतिम सत्य असू शकत नाही. आज योग्य वाटत असलेला सिद्धान्त व विचार भावीकाळात नवीन ज्ञान, निरीक्षण आणि अनुभवामुळे असत्य ठरू शकतो. परंपरागत विचार, मूल्ये आणि संस्था यांची चिकित्सा करून मानवी विकासाच्या आड येणाऱ्या गोष्टीचा त्याग करते आणि मानवी विकासास पोषक घटकांचा स्वीकार करणे म्हणजे 'आधुनिकतावाद' होय.

आधुनिकता संकल्पनेच्या विविध परिभाषांचा अभ्यास केल्यास आधुनिकत्वाची तीन वैशिष्ट्ये या दृष्टिकोन विकसित झाले आहे १. अनुभवांची संगती लावून त्याचा अर्थ लावण्यास आवश्यक असलेली वैचारिक चौकट.

२. इष्टानिष्ट गोष्टींची क्रमवारी लावण्यास आवश्यक असलेली नैतिक इतर मूल्यांची चौकट.

३. वर वर्णन केलेल्या विचार व मूल्ये यांच्या दृष्टीने व्यक्तीस इट जीवन जगता यावे यासाठी आवश्यक संस्थात्मक चौकटीबद्दलच्या कल्पना.

आधुनिकतेची वैशिष्ट्ये वा लक्षणे

युरोपातील प्रबोधन युग आणि ज्ञानोदय युगातून आधुनिकतेला प्रारंभ झाला. औद्योगिक क्रांतीमुळे आधुनिकता युरोप आणि अमेरिकेत पसरली. भांडवलशाही आणि साम्राज्यवादामुळे आधुनिकता जगभर पसरली. आधुनिकता संकल्पनेची काही वैशिष्ट्ये वा लक्षणे अभ्यासकानी नमूद केलेली आहेत. त्यातील काही महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे होत.

१. आधुनिकता म्हणजे नवीन समाजाची निर्मिती - प्राचीन परंपरागत आणि रुढीवादी समाजव्यवस्थेत परिवर्तन घडवून आणून नवीन समाजाची निर्मिती करणे हा आधुनिकतेचा खरा आशय मानला जातो. आधुनिकतेच्या माध्यमातून समाजातील पारंपरिक मूल्ये आणि विचारांत बदल घडवून आणला जातो. हा बदल घडवून आणण्यासाठी पारंपरिक प्रतिमांचे भजन करून आधुनिकतेशी नाते सांगणाऱ्या नवप्रतिमा वा प्रतीकांची निर्मिती केली जाते.

२. आधुनिकता व्यापक संकल्पना - आधुनिकता ही एक गतिशील प्रक्रिया आहे. तिचे अस्तित्व समाजशास्त्र आणि राज्यशास्त्रापुरते मर्यादित नसून मानवी जीवनाच्या विविध क्षेत्रांत अस्तित्व आहे. आधुनिकतेचा प्रभाव सर्वप्रथम कला आणि साहित्य क्षेत्रावर पडला आणि नंतरच्या काळात इतर क्षेत्रांवरही तिचा प्रभाव पडत गेला. सद्यकाळात आधुनिकतेचा प्रभाव सर्व क्षेत्रांवर पडल्यामुळे ही अत्यंत व्यापक संकल्पना बनली आहे.

३. आधुनिकता उत्क्रांतीचा परिणाम आहे - जगातील विविध देशांत झालेल्या सामाजिक, राजकीय आणि धार्मिक उत्क्रांतींनी आधुनिकतेला जन्म दिला. धर्मनिरपेक्ष राज्य, जागतिक भांडवलशाही अर्थव्यवस्था, सामाजिक विरचन, वर्ग आणि विकसित स्वरूपाचे श्रमविभाजन इत्यादी जटिल ऐतिहासिक प्रक्रियेमुळे आधुनिकतेच्या विकासाला वैश्विक स्वरूप प्राप्त झाले.

 ४. आधुनिकतेचा विकास राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय अंतःक्रियांच्या परिणामातून झाला- पश्चिमेतील देशांत आणि अमेरिकेमध्ये आधुनिकतेचा विकास राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय आंतरक्रियेच्या माध्यमातून झालेला आहे. या देशांनी इतर देशांशी आर्थिक, राजकीय, सांस्कृतिक आणि व्यापारी संबंध प्रस्थापित केल्यामुळे ही संकल्पना जगभर पसरली.

५. आधुनिकतेत भांडवलशाही, औद्योगिकीकरण आणि धर्मनिरपेक्षता निहित आहे- आधुनिकतेत समाविष्ट तत्त्व वा मूल्याबाबत अभ्यासकांमध्ये एकमत नाही. भांडवलशाही, उद्योग, प्रशासकीय शक्ती, सैनिक शक्ती ही आधुनिकतेची प्रमुख लक्षणे अभ्यासकांनी मांडली आहेत. आधुनिकतेच्या लक्षणाबाबत अभ्यासकांमध्ये पारस्परिक असहमती असली तरी लोकशाहीव्यवस्था, भांडवलशाही, औद्योगिकीकरण आणि धर्मनिरपेक्षता आदी मूल्ये ही आधुनिकतेची वैश्विक मूल्ये मानली जातात.

६. विभिन्न जीवनशैलीचे समर्थन - आधुनिकतेत व्यक्तीची जीवनशैली व्यापक आणि विभिन्न स्वरूपाची बनलेली आहे. प्रत्येक व्यक्ती आपली ओळख बनविण्याचा प्रयत्न करते आणि स्वतंत्रपणे आपल्या मनाच्या मर्जीनुसार जीवन व्यतीत करण्याचा प्रयत्न करते. सार्वजनिक आणि खासगी जीवनातील अंतर कमी होत आहे. आधुनिकतेमुळे व्यक्तिवाद, स्वेच्छातंत्रवाद, यांना महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. त्यामुळे मानवी जीवनशैलीत मोठ्या प्रमाणावर विविधता आलेली आहे. त्या विविधेतचे आधुनिकता समर्थन करते.

७. सर्व सामाजिक संबंध आणि संघर्षाचे संघटक शक्ती आहे - आधुनिक काळात राज्यसंस्था एवढी शक्तीशाली बनलेली आहे की नागरिकांच्या संपूर्ण जीवनावर नियंत्रण ठेवते. राज्याचे नियंत्रण व्यापक असल्यामुळे त्यांचा समाजाच्या गतिविधींवर प्रभाव पडत असतो; म्हणजे राज्य हे आधुनिकतेच्या काळात शक्तीचे साक्षात रूप आहे. समाजवादी विकल्पाच्या अपयशानंतर लोकशाही हा एकमेव विकल्प जगासमोर उरलेला आहे. लोकशाही आणि भांडवलशाहीत कोणताही संघर्ष नाही. लोकशाही आणि सामाजिक न्यायाच्या नावावर सत्ता बाजार यंत्रणा आणि सामाजिक संघटनांच्या ताब्यात आहे.

८. आधुनिकतेचा संबंध वैश्वीकरणाशी आहे - आधुनिकतेचा वैश्वीकरणाशी अत्यंत निकटचा संबंध आहे. आधुनिकतावादातून वैश्वीकरणाला चालना मिळाली. आज वैश्वीकरणाचा प्रचार व प्रसार सर्वत्र झालेला आहे. वैश्वीकरणामुळे स्थापन झालेल्या राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांनी संपूर्ण जगाला प्रभावित केलेले आहे. या संस्थांच्या माध्यमातून जगाला नियंत्रित करण्याचा प्रयत्न सुरू आहे त्यामुळे आधुनिकता बहुआयामी बनत चाललेली आहे. त्यातून अनेक ऐतिहासिक संघर्ष निर्माण होत आहेत. आधुनिकतेच्या रेट्यात आपली स्थानिक अर्थव्यवस्था, संस्कृती, भाषा, चालीरीती टिकून राहतील का? हा प्रश्न निर्माण होत आहे. काही अभ्यासकांच्या मते, आधुनिकीकरणामुळे विभिन्न समाजांचे विजातीय स्वरूप नष्ट होऊन सर्व समाज सजातीय बनतील, असा विश्वास व्यक्त केला जातो; म्हणून आधुनिकतेचा विचार वैश्वीकरण प्रक्रियेच्या संदर्भात केला पाहिजे. वैश्वीकरण हे आधुनिकतेचे लक्षण मानले जाते.

९. आधुनिकता म्हणजे तंत्रप्रधान समाज - आधुनिकतेला काही विचारवंत तंत्रप्रधान समाजाचा दर्जा देतात. आधुनिकतावादी समाजात तंत्रज्ञानाला महत्त्वाचे स्थान असते. जेक्यूज ईल्लल यांच्या मते, आधुनिक समाज आणि तंत्रज्ञानी समाज हे परस्पर पर्यायवाची आहेत. आधुनिकतावादी समाजात तंत्रप्रधानतेला ते महत्त्व देतात. तांत्रिकी समाजातील तंत्रज्ञान अभिजन वर्गाच्या फायद्यासाठी वापरले जाते. त्यामुळे आधुनिक समाज भांडवलवादी आणि अभिजनाच्या हिताच्या सुरक्षेला प्रथम प्राधान्य देतात.

१०. आधुनिकता म्हणजे नवीनतमता - आधुनिकतेचा अभ्यास करणारे अभ्यास ही संकल्पना काळाशी जोडण्याचा प्रयत्न करतात. ज्या समाजाकडे • नवीनतम वस्तू असतात तो समाज आधुनिक संकल्पनेला पात्र ठरतो. नवीन नवीन वस्तूंची निर्मिती, वितरण आणि उपभोग घेणाऱ्या समाजाला आधुनिक मानले जाते. नवीनतमता ही आधुनिकतेची मोजपट्टी मानली जाते.

११. आधुनिकतेत एकाकीपण, स्पर्धा आणि असंतोषाचे अस्तित्व -  आधुनिकता एक विशेष प्रकारची जीवनशैली आहे. त्यात समाजातील प्रत्येक माणूस प्रगती आणि आपल्या अस्तित्वासाठी सतत धडपड करताना दिसतो. त्यामुळे तो समूहात राहूनदेखील एकाकीपणाच अनुभवत असतो. जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांत असलेल्या स्पर्धेमुळे असुरक्षिततेच्या बातावरणात मार्गक्रमण करतो. स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी रात्रंदिवस श्रम करत असल्यामुळे त्याला कधीही संतोष वा समाधान प्राप्त होत नाही. हा असंतोष कधी कधी उत्तेजित होतो. त्यामुळे समाजाच्या स्वाथ्यावरही परिणाम होतो.

१२. उदारीकरण आणि खासगीकरण आधुनिकतेची प्रमुख तत्त्वे - काही विचारवंतांच्या मते, आधुनिकतेची व्यापकता त्यात समाविष्ट असलेल्या जागतिकीकरण, उदारीकरण आणि खासगीकरण तत्त्वांमध्ये आहे. सुरुवातीला औद्योगिकीकरण आणि नागरीकरण ही आधुनिकतेची मूल्ये होती. सद्यकाळात आधुनिकतेमध्ये अनेक नव्या मूल्यांचा समावेश झाला. वैश्वीकरण हे अत्यंत व्यापक स्वरूपाचे मूल्ये आहे. हे मूल्य उदारीकरण आणि खासगीकरणाला प्रोत्साहन देत असते.

    आधुनिकतेच्या लक्षण आणि वैशिष्ट्यांचा विचार केल्यानंतर असे दिसून येते की, ही अत्यंत प्रभावशाली आणि व्यापक संकल्पना आहे. आधुनिकतेच्या प्रभावातून समाजात अनेक स्थित्यंतरे घडून आली. सामाजिक अभिसरण प्रक्रियेला गती प्राप्त झाली. धार्मिक तत्त्वे आणि मूल्यांचा प्रभाव कमी होऊन मानवी मूल्यांना महत्त्व आले. धार्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक कट्टरता नष्ट होऊन जागतिक विश्वबंधुत्व आणि मानवतावादाला महत्त्व आले. विकास प्रक्रियेपासून वंचित असलेल्या समाजघटकांना आधुनिकतेमुळे विकास प्रक्रियेत सामील होण्याची संधी प्राप्त झाली. नवीन तंत्रज्ञानात्मक संस्कृतीच्या उदयामुळे परंपरागत रूढी, परंपरा आणि संस्कृतीचे महत्त्व कमी होऊन आधुनिक संस्कृतीचा उदय झाला. आधुनिकतेचा उदय पाश्चिमात्य देशांत झालेला असला तरी विकसनशील व अविकसित राष्ट्रेदेखील वसाहतीकरणाच्या प्रक्रियेमुळे जोडली गेली. पाश्चिमात्य राष्ट्रांच्या अनुकरणातून विकसनशील देशांनी आधुनिकीकरण प्रक्रियेचा स्वीकार केला. आधुनिकीकरण हा विकासाचा मूलमंत्र आहे, ही जाणीव विकसनशील देशांत झाली. त्यामुळे त्या राष्ट्रांनीही आधुनिकीकरणाची कास धरली. तंत्रज्ञानात्मक क्रांतीमुळे शारीरिक श्रमाचे महत्त्व कमी होऊन बौद्धिक श्रमाचे महत्त्व वाढले. तंत्रज्ञान हा मानवी जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला. आधुनिकतेचे अनेक पैलू आहेत. काळानुसार त्या संकल्पनेत अनेक नवीन मूल्यांचा समावेश झालेला आहे. आधुनिकता भांडवलशाही, औद्योगिकीकरण, जागतिकीकरण, लोकतंत्र, विवेकवाद आदी स्वरूपात आढळून येते.