खाजगीकरण अर्थ, स्वरूप, प्रकिया, गुणदोष

 

खाजगीकरण अर्थ, स्वरूप, प्रकिया, गुणदोष

खाजगीकरण म्हणजे राष्ट्रीयकृत आणि सार्वजनिक (सरकारच्या) मालकीचे कारखाने खाजगी व्यक्ती किंवा संघटना यांच्यात ताब्यात देण्याची प्रक्रिया होय. खाजगीकरण म्हणजे 'सार्वजनिक मालकीच्या उदयोगामध्ये खाजगी मालकी वाढविणे वा खाजगी व्यवस्थापनाकडे उद्योगाची मालकी वा नियंत्रण सोपविणे होय.' खाजगीकरण प्रक्रियेच्या माध्यमातून सार्वजनिक उद्योगाची मालकी वा व्यवस्थापनात व्यापक स्वरूपाचा बदल घडवून आणला जातो. खाजगीकरण प्रक्रियेच्या माध्यमातून सार्वजनिक उद्योग खाजगी व्यक्ती वा प्रतिष्ठानाकडे सोपविली जातात तसेच खाजगीकरणाच्या माध्यमातून विविध कार्य खाजगी क्षेत्राकडे हस्तांतरीत केल्या जातात. खाजगीकरण ही संकल्पना प्राचीन काळापासून अस्तित्वात असल्याचे दिसून येते. ग्रीक संस्कृतीत सरकार काही कामे खाजगी क्षेत्राकडे सोपवित असत. रोमन साम्राज्यातही कर संग्रह, सैन्य ठेकेदारी, निर्माण सहित अधिकतर सेवा निजी व्यक्तीकडे दिली जात होती. आधुनिक काळात औद्योगिक क्रांतीनंतर खाजगीकरण संकल्पनेची चर्चा सुरू झाली. इंग्लंडमध्ये चर्चिलचे सरकार असतान इस्ताप की इस्पात कृपया विचारून दुरुस्त उद्योगाचे १९५० मध्ये केलेले खाजगीकरण सर्वात मोठे खाजगीकरण मानले करणे जाते. पश्चिम जर्मनी सरकारने वोक्स वैगन कंपनीतील सार्वजनिक शेअर छोट्या • गुंतवणूकदारांना विकून खाजगीकरणाला प्रारंभ केला. ब्रिटन, अमेरिका, युरोपीय भांडवलशाही देशात ही प्रक्रिया अनेक वर्षांपासून सुरू आहे. ब्रिटनमध्ये ही प्रक्रिया आर्थिक आणि सामाजिक क्षेत्राशी संबंधित असून या प्रक्रियेला मागरिट थॅचर यांच्या काळात खाजगीकरणाची प्रक्रिया अत्यंत वेगाने राबविली गेल्यामुळे त्यास थॅचरवाद असेही संबोधिले जाते. भारतात खऱ्या अर्थाने १९९१ साली जागतिकीकरणाचा अवलंब केल्यानंतर खाजगीकरण संकल्पना स्वीकृत करण्यात आली. या प्रक्रियेच्या प्रभावातून काही निवडक सरकारी आणि सार्वजनिक क्षेत्रातील व्यवसाय खाजगी क्षेत्रात हस्तांतरित करण्यास प्रारंभ झाला. शिक्षण, उद्योग, विमा, वाहतूक, संज्ञापन, आरोग्य आणि वैदयकीय सुविधा इत्यादी अनेक क्षेत्रात आज खाजगीकरणाची प्रक्रिया सुरू झाली आहे. खाजगीकरणात मुक्त अर्थव्यवस्था आणि मुक्त व्यापार संकल्पनांना महत्त्व देतो. खाजगीकरण ही सरकारीकरण आणि साम्यवाद यांच्या विरोधातील प्रक्रिया आहे. अनियंत्रतता हे खाजगीकरणाचे महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्ये मानले जाते. खाजगीकरणात सर्व उदयोग व व्यवसाय सरकारी नियंत्रणापासून मुक्त असतात. याचा अर्थ खाजगीकरण मुक्त अर्थव्यवस्थेचे महत्त्वपूर्ण लक्षण मानले जाते. खाजगीकरण, उदारीकरण आणि जागतिकीकरण ह्या तिन्ही संकल्पना परस्परपूरक असून त्यांच्या माध्यमातून मुक्त व्यापार आणि खुली स्पर्धा यास उत्तेजन दिले जात असते.

 खाजगीकरण प्रक्रिया ही चार मागाने केली जात असते.

• ·      खाजगीकरणाच्या मार्गात सार्वजनिक वा सरकारी उद्योगाची विक्री न करता त्यातील काही हिस्सा भांडवलबाजार शेअरच्या रूपात विक्री केला जातो.
• ·      सरकारी वा सार्वजनिक उद्योगाचे पूर्णपणे खाजगीकरण केले जाते. म्हणजे संपूर्ण उदयोग खाजगी क्षेत्राला विकून संपूर्ण नियंत्रण खाजगी व्यक्ती व संघटनेकडे दिले जाते.
• ·      सार्वजनिक उद्योगात अल्पप्रमाणात खाजगीकरण केले जाते. उद्योग सरकारी व खाजगी क्षेत्राच्या भागीदारीतून चालविला जातो. उद्योगावर सरकारी मालकी असते. मात्र त्यात काही टक्के खाजगी भांडवल गुंतवणुकीला परवानगी दिली जाते.
• ·      सार्वजनिक उद्योग सरकारी मालकीचा असतो. परंतु भाडेतत्त्वावर खाजगी व्यक्ती किंवा संघटनेला काही काळ करार करून चालविण्यासाठी दिला जातो.

    या चारही मार्गाने खाजगीकरण प्रक्रिया कमी अधिक प्रमाणात प्रत्येक देशात सुरू आहे. जागतिकीकरणाच्या प्रक्रियेनंतर वेगाने खाजगीकरण प्रक्रिया सुरू झालेली आहे. या प्रक्रियेचे समर्थन खालील काही मुद्यांवर विचारवंतांकडून केले जाते. सावर्जनिक उद्योगात कमी कार्यक्षमता हा दोष असतो. पर्याप्त वित्तीय भांडवलाअभावी सार्वजनिक उद्योगाची उत्पादन क्षमता पूर्णपणे वापरली जात नाही, त्यामुळे खाजगीकरण हा व्यवहार्य पर्याय ठरतो. सार्वजनिक उदयोगात मोठ्या प्रमाणात भ्रष्टाचार होतो, म्हणूनही खाजगीकरणाचे समर्थन केले जाते. सार्वजनिक उद्योगाचे उत्तरादायित्व नसते कारण खाजगी कंपनी ग्राहकाला उत्तरदायी असते. कामगारांना अति संरक्षण दिल्यामुळे कामगारांच्या बोजामुळे सार्वजनिक उद्योग मोठ्या प्रमाणात तोट्यात चालतात. सार्वजनिक उद्योग आर्थिक पेक्षा राजकीय हेतूसाठी चालविले जातात. उदयोगाचा वापर राजकीय प्रभाव वाढविण्यासाठी केला जातो. राजकीय अनुयायांना आर्थिक लाभ मिळवून देण्यासाठी उदयोगाचा वापर केला जातो. व्यवसायप्रधान मनोवृत्ती सरकारी कर्मचाऱ्यामध्ये अभाव असल्यामुळे उदयोग तोटयात चालतात. त्यामुळे उदयोग चालविण्यापेक्षा खाजगीकरण करणे योग्य असाही विचार मांडला जातो. या विविध कारणांमुळे अनेक विचारवंत खाजगीकरणाचे समर्थन करतात.

    खाजगीकरणाच्या समर्थनार्थ अनेक मुद्दे विचारवंतांनी मांडलेले असले तरी खाजगीकरणात अनेक दोष आहेत. खाजगीकरणामुळे राज्याचे आर्थिक क्षेत्रातील अधिकार कमी होतात. खाजगी उद्योगावर जनतेचे कोणतेही नियंत्रण नसल्यामुळे ते मनमानी करतात. खाजगीकरणामुळे सरकारला राजस्वाच्या घाट्याला सामोरे जावे लागते. खाजगी उद्योग जीवनावश्यक वस्तूंच्या निर्मितीऐवजी चैनीच्या वस्तू निर्मितीला प्राधान्य देतात. मनमानीपणे वस्तूची किंमत आकारणी करतात. •साठेबाजीतून भाववाढीला प्रोत्साहन देतात. खाजगीकरणातून जनतेची आर्थिक लूट मोठ्या प्रमाणावर होते. आवश्यक सेवेचे उत्पादन सरकारी क्षेत्रात करणे योग्य असते. संरक्षणाच्या दृष्टीने विचार करता काही उत्पादन सरकारी क्षेत्रात करणे योग्य असते. खाजगीकरण नफ्याला जास्त महत्व देते. जनहिताकडे दुर्लक्ष करते. खाजगीकरणामुळे कामगार कपात, कंत्राटी कामगार, कामगारांना सुखसुविधांचा अभाव, कामगारांचे शोषण इत्यादी गोष्टी सर्रास होतात. त्यामुळे अनेक विचारवंत खाजगीकरणाला विरोध करतात.

    खाजगीकरणाच्या समर्थनार्थ आणि विरोधात अनेक मुद्दे मांडले जात असले तरी सद्यकाळात जागतिकीकरणाच्या बोलबाल्यामुळे खाजगीकरणाचे महत्त्व निश्चित वाढलेले आहे.