उदारीकरण अर्थ व स्वरूप आणि आधारभूत तत्त्वे

 उदारीकरण अर्थ व स्वरूप आणि  आधारभूत तत्त्वे

उदारीकरण हा शब्द अर्थव्यवस्थेच्या उदारीकरणाच्या संदर्भात प्रामुख्याने वापरला जातो. जागतिकीकरणाप्रमाणेच आर्थिक उदारीकरणाची प्रक्रियादेखील गेल्या काही वर्षात गतिमान झाली असून विकसित राष्ट्रांसोबत अविकसित आणि विकसनशील राष्ट्रेदेखील आपल्या अर्थव्यवस्थांचे उदारीकरण करत आहेत. जागतिकीकरण आणि उदारीकरण या परस्परपूरक प्रक्रिया आहेत. जागतिकीकरणाची प्रक्रिया ही आंतरराष्ट्रीय एकीकरणाच्या तत्त्वावर आधारित आहे तर आंतरराष्ट्रीय एकीकरण साधण्याचा आर्थिक उदारीकरण हा प्रसिद्ध मार्ग आहे. जागतिकीकरण, उदारीकरण आणि खाजगीकरण ह्या तीन प्रक्रिया परस्परांशी निगडित आहेत. त्यांचा वापर दैनंदिन व्यवहारात सातत्याने होताना दिसतो. विकसनशील राष्ट्र बहुराष्ट्रीय कंपन्याच्या बाजारपेठातील प्रवेशासाठी आपल्या अर्थव्यवस्थेचे उदारीकरण करत आहेत. १९९९ मध्ये भारताने आपल्या अर्थव्यवस्थेत रचनात्मक बदल करून उदारीकरणाच्या धोरणाचा अवलंब केला. विकसनशील राष्ट्रांनी उदारीकरणाचा अवलंब करावा यासाठी जागतिक बँक, जागतिक नाणेनिधी, अमेरिका आदि भांडवलशाही देश दडपण आणत आहेत. आर्थिक उदारीकरणाची प्रक्रिया गतिमान करण्यासाठी १९९५ मध्ये जागतिक व्यापार संघटनेची स्थापना करण्यात आली.

उदारीकरण अर्थ व स्वरूप

आर्थिक उदारीकरण ही राष्ट्रीय अर्थव्यवस्था आंतरराष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेला जोडण्याची प्रक्रिया आहे. आर्थिक उदारीकरण हे मुक्त व्यापाराच्या उद्दिष्टांवर आधारित आहे. हा आर्थिक विकासाचा नवीनतम मार्ग असून अर्थव्यवस्था आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेसाठी नियंत्रणमुक्त केली जाते. आयात-निर्यातीवरील बंधने काढून टाकली जातात. आर्थिक व्यवहारातील सरकारची भूमिका मर्यादित केली जाते. बाजारपेठ शक्तींना महत्त्व दिले जाते. भांडवल गुंतवणूक, उत्पादन मर्यादा व किंमत, निर्यात प्रक्रियांतील सरकारी हस्तक्षेप मर्यादित केला जातो. या प्रक्रियेत ●राज्याना आपल्या पारंपरिक आर्थिक अधिकारांचा त्याग करावा लागतो. बहुराष्ट्रीय कंपन्या, विभागीय व्यापार संघ यांच्या राष्ट्रांच्या राजकीय आणि आर्थिक सार्वभौमत्वावर मर्यादा पडतात.

आंतरराष्ट्रीय एकीकरण आणि आंतरराष्ट्रीय आर्थिक व्यवस्थेच्या निर्मितीत उदारीकरणाच्या प्रक्रियेची भूमिका निर्णायक स्वरूपाची आहे. या प्रक्रियेमुळे राष्ट्राराष्ट्रातील आर्थिक आणि व्यापारी सहकार्य विकसित होऊन राजकीय मतभेद कमी होण्यास मदत मिळते. या प्रक्रियेचे विरोधक उदारीकरणाला पाश्चिमात्य विकसित भांडवलशाही राष्ट्रांचे हितसंबंध जोपासणारी प्रक्रिया मानतात. आर्थिक उदारीकरणाच्या युगात गरीब आणि अविकसित राष्ट्राचा निभाव लागणार नाही. या प्रक्रियेमुळे कल्याणकारी राज्याच्या संकल्पनेला बाधा येते. राष्ट्राच्या सार्वभौमत्वाला बाधा येते. तसेच भांडवलशाही व्यवस्थेच्या प्रसारासाठी उदारीकरण हे महत्त्वाचे साधन आहे. अविकसित राष्ट्राचे परावलंबित्व वाढणार आहे. या परालंबित्वातून त्याचे विकसित राष्ट्राकडून अव्याहतपणे शोषणाची सोय उपलब्ध झाली आहे. ही प्रक्रिया जीवनावश्यक वस्तूच्या निर्मिती ऐवजी चैनीच्या वस्तूच्या निर्मितीला प्रोत्साहन मिळते. उदारीकरण ही प्रक्रिया भांडवलशाही शोषणावर आधारित असते. अशा विविध टीका टीकाकारांकडून केल्या जातात.

उदारीकरण प्रक्रियेवर विचारवंतांकडून टीका केल्या जात असल्या तरी या प्रक्रियेतून राष्ट्राच्या आर्थिक विकासाला चालना मिळते. स्पर्धात्मक वातावरणामुळे ग्राहकांना अनेक पर्याय उपलब्ध होतात. स्पर्धेमुळे ग्राहकांना वस्तू स्वस्त मिळते. निर्यातीवरील बंधने शिथिल झाल्यामुळे निर्यातीला उत्तेजन मिळते. उदारीकरणातून भांडवल गुंतवणुकीला मुक्त वाव मिळत असल्याने मोठया प्रमाणावर औद्योगिकरणामुळे रोजगार निर्मिती होते. वाढत्या स्पर्धेतून उत्पादनाची गुणवत्ता वाढते. नव्या नव्या तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे उत्पादन खर्च कमी होता. या प्रक्रियेमुळे राष्ट्राराष्ट्रातील सहकार्यात वाढ होऊन आंतरराष्ट्रीय सहकार्यात वाढ होते. त्यातून आंतरराष्ट्रीय एकीकरणाची प्रक्रिया गतिमान होते इत्यादी फायदे उदारीकरण प्रक्रियेचे सांगितले जातात.

उदारीकरण प्रक्रियेतील अंतर्भूत तत्त्वे

उदारीकरण प्रक्रियेची पुढील तत्त्वे सांगता येतात.

·      उदारीकरणात उद्योग क्षेत्र परवानामुक्त करणे, उदयोगातील सरकारी हस्तक्षेप व नियंत्रण कमी करणे, गुंतवणुकीची मर्यादा वरील सरकारी प्रतिबंध हटविणआणि नवीन उद्योग निर्मितीची प्रक्रिया सुगम बनविणे.

·      आयात-निर्यातीवरील बंधने हटविणे, आयातीवरील कर कपात आणि निर्यातीसाठी दिले जाणारे अनुदान कपात, आयात-निर्यातीला पूर्ण स्वातंत्र्य,निर्यातीला प्रोत्साहन देणे.

·      देशांतर्गत बाजारपेठेत बहुराष्ट्रीय कंपन्यांना स्पर्धेसाठी मुक्त करून व्यापार स्पर्धा वाढीस लावणे. परकीय भांडवल गुंतवणुकीस प्रोत्साहन देणे.

·       परदेशी तंत्रज्ञानाद्वारे देशी उद्योगधंदाचा विकास करण्यासाठी तंत्रज्ञान आयातीस परवानगी देणे.

·      खाजगीकरणाला प्रोत्साहन देणे, सार्वजनिक उदयोगाचे निर्गुतवणुकीची घोरण अंमलात आणून खाजगीकरण वा भागभांडवलाची विक्री करणे.

विविध क्षेत्रात सरकारकडून दिल्या जाणाऱ्या अनुदानाचे प्रमाण कमी करणे,या पद्धतीने उदारीकरणाच्या प्रक्रियेमुळे बाजारपेठ आणि खाजगी भांडवलाला महत्त्व प्राप्त होते. राज्यासोबत बाजारशक्तीवर आर्थिक विकासाची जबाबदारी येऊन पडते. बाजारी नियमानुसार देशाची अर्थव्यवस्था चालत असते.