दलित चळवळीची व्याख्या व अर्थ आणि उदयाला कारणे-
अस्पृश्यता निवारणाच्या चळवळीला ब्रिटिश काळात सुरुवात झाली. ब्रिटिश राजवटीच्या काळात बदलेल्या सामाजिक व राजकीय परिस्थितीतून दलित चळवळ ही उदयाला आली. सामाजिक, राजकीय, सांस्कृतिक आणि आर्थिक सत्ता ताब्यात ठेवण्याच्या उद्देशाने उच्चवर्णियांकडून वर्णव्यवस्था आणि जातीव्यवस्था निर्माण करण्यात आली. तिला धर्मग्रंथ आणि ईश्वरी अधिष्ठान देऊन ती अपरिवर्तनीय आहे असा आभास निर्माण करून समाजातील कनिष्ठ वर्ग वा शूद्रांचे शोषण करण्यात आले. त्यांना गुलामी व लाचारीचे जीवन जगण्यास बाध्य करण्यात आले. वरिष्ठ वर्गांची लबाडी ब्रिटिशांनी दिलेल्या शिक्षणामुळे उघड झाली. या गुलामी आणि लाचारीविरोधात झालेल्या संघर्षातून दलित चळवळीचा
उदय झाला.
१) मार्क्सवादी
विचारवंतांच्या मते- दलित चळवळ म्हणजे भारतातील जातिविरहित समाजाची रचना
प्रस्थापित करणारी चळवळ होय.
२) एन. त्रिपाठी- यांच्या मते, समाजातील दबाब व नियंत्रण
यांपासून मुक्त व्हावे म्हणून जो सतत मार्ग शोधतो त्याविषयीची चळवळ म्हणजे 'दलित चळवळ' होय.
३) न्यु कास - यांच्या मते, जातिच्या ऐतिहासिक प्रभुत्वांच्या विरोधात उभी राहणारी, सामाजिक न्याय प्रस्थापित
करणारी, नवीन साहित्य संस्कृती, नवीन बांधिलकी निर्माण
करणारी चळवळ म्हणजे 'दलित चळवळ' होय.
भारतीय समाजात वर्णव्यवस्था
अस्तित्वात होती. या व्यवस्थेत सर्वांत शेवटचा वर्ग हा शूद्र वर्ग होता. या
वर्गावर होणाऱ्या अन्याय वा अत्याचाराविरुद्ध जी चळवळ उभी राहिली तिलाच 'दलित चळवळ' असे म्हटले जाते. ब्रिटिश
राजवटीच्या काळात उदयाला आलेल्या उदारमतवादी मूल्यांच्या प्रभावातून प्रबोधनाच्या
अनेक चळवळी उदयाला आल्या, याच चळवळीतील एक प्रमुख चळवळ म्हणजे 'दलित चळवळ होय. या चळवळीचा
मुख्य उद्देश सामाजिकदृष्ट्या मागासलेल्या वर्गाला मानवी अधिकार
मिळवून देणे हा होता. दलित हा दडपलेला वर्ग होता. हिंदू धर्मामधील परिघाबाहेर
असलेल्या वर्गाला सामाजिक न्याय मिळवून देण्याच्या उद्देशाने ही चळवळ सुरू करण्यात
आली. धनश्याम शहा यांच्या मते, "वसाहतकालीन आणि वसाहतकालानंतरचे दलित चळवळीचे वादाचे मुख्य
विषय हे अस्पृश्यतेच्या प्रश्नांशी संबंधित आहेत. या चळवळीच्या माध्यमातून
अस्पृश्यता नष्ट करण्याचा प्रयत्न सुरु केला. अस्पृश्यांनी आपल्या पारंपरिक व्यवसायातून
बाहेर पडून आर्थिक परिस्थितीत सुधारणा घडवून आणावी. शिक्षणाच्या माध्यमातून
सांस्कृतिक परिवर्तन घडवून आणावे आणि राजकीय अधिकाराच्या माध्यमातून सत्ताधारी
बनावे इत्यादी उद्देश साध्य करण्यासाठी चळवळीची पायाभरणी करण्याचा प्रयत्न झाला.
दलित चळवळीच्या उदयाची कारणे- दलित चळवळीच्या उदयाला पोषक पार्श्वभूमी ब्रिटिश राजवटीच्या काळात निर्माण झाली. या राजवटीच्या काळात उदारमतवाद, समता आणि न्याय ही मूल्ये भारतात आली. वर्णव्यवस्था आणि जातीव्यवस्थेच्या कचाट्यात सापडलेल्या वंचित गच्या दृष्टीने ही मूल्ये मुक्तीचा मार्ग वाटली.
दलित चळवळीच्या उदयाला कारणे-
दलित चळवळीच्या उदयाला पुढील कारणे
कारणीभूत मानली जातात
१) भारतीय समाजाची संरचना- दलित चळवळीच्या उदयाचे
कारण म्हणजे भारतीय समाजाची संरचना होय. "भारतीय समाजात आढळून येणारी
चातुर्वर्ण्याची व्यवस्था ऋग्वेदातील पुरुषसुक्तामध्ये मांडलेली आहे. पुरुषसुक्तानुसार, प्रजापतीच्या मुख, बाहू, मांड्या आणि पाय
यांच्यापासून अनुक्रमे ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र या चार वर्गांची निर्मिती झाली आहे.
विश्वाची उत्पत्ती सांगणारी कथा मिथ्या नसून या उत्पत्तीमुळे परमेश्वरी
इच्छेप्रमाणे त्यांचा सामाजिक दर्जा निश्चित करण्यात आला आहे." ऋग्वेदातील
सामाजिक संरचना योग्य व खरी असल्याचे आपस्तंभ, वसिष्ठ, मनुस्मृतीने सांगितलेले आहे. हिंदू धर्मातील तत्त्वे आणि
धर्मग्रंथावर आधारलेली सामाजिक संरचना चातुर्वर्ण्य आणि जातीव्यवस्थेवर आधारलेली
होती. चातुर्वर्ण्य व्यवस्थेचे रूपांतर पुढे जातीव्यवस्थेत झाले. जातीचे पोटजातीत
रूपांतर झाले. जातीव्यवस्था ही सामाजिक उतरंड वा पदसोपानांवर आधारलेली व्यवस्था
होती. जन्मानुसार सभासदत्व. जातीअंतर्गत विवाह, जातीच्या स्थानानुसार विशेषाधिकार ही जातीव्यवस्थेवर
आधारलेल्या सामाजिक संरचनेची वैशिष्ट्ये होती. सामाजिक उतरंडीच्या शेवटच्या
स्थानावर असलेल्या जातींना कोणत्याही प्रकारचे सामाजिक व सांस्कृतिक अधिकार
देण्यात आले नव्हते. सर्व प्रकारच्या सामाजिक अधिकारांवर बंदी लादली होती.
उदाहरणार्थ, अस्पृश्यांना मंदिर प्रवेशाचा अधिकार नव्हता. सर्व
प्रकारच्या सामाजिक अधिकारांपासून वंचित केलेल्या सामाजिक गटांना साधे माणुसकीचे हक्कदेखील
दिले नव्हते. उदाहरणार्थ, सोबत बसण्याचा अधिकार अस्पृश्यांना नव्हता. या वर्गांच्या
वाट्याला अत्यंत हीन प्रकारचे व्यवसाय देण्यात आले होते. या सामाजिक संरचनेची
नव्याने उभारणी करण्यासाठी चळवळ करणे आवश्यक बनले होते. पारंपरिक सामाजिक संरचना
नष्ट केल्याशिवाय दलित वर्गाच्या स्थानात बदल होण्याची शक्यता नव्हती. भारतीय
सामाजिक संरचनेत परिवर्तन घडवून आणण्याच्या उद्देशाने ही चळवळ उदयाला आली.
२) पाश्चिमात्य शिक्षणाचा
प्रसार सर्वांसाठी शिक्षण हे तत्त्व सर्वात प्रथम - ब्रिटिश राजवटीच्या काळात
अस्तित्वात आले. पारंपरिक भारतीय समाजव्यवस्थेत विशिष्ट वर्गांना शिक्षण देण्याची
कल्पना अस्तित्वात होती. इंग्रजांनी कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव न करता सर्वांना
शिक्षण देण्यास प्रारंभ केला. ब्रिटिशांना प्रशासन चालविण्यासाठी सुशिक्षित
लोकांची आवश्यकता होती. सर्व प्रशासकीय अधिकार इंग्लंडमधून आणणे शक्य नव्हते.
इंग्रजांनी प्रशासकीय नोकरवर्ग निर्माण करण्यासाठी भारतात पाश्चिमात्य शिक्षणाचा
प्रसार करण्यास सुरुवात केली. पाश्चिमात्य शिक्षण भारतीयांना ब्रिटिशांच्या पदरी
रोजगार मिळविण्याचे साधन आहे हे लक्षात आल्यानंतर भारतीय तरुण मोठ्या प्रमाणावर
इंग्रजी शिक्षण घेऊ लागले. पाश्चिमात्य शिक्षणामुळे समानतेची जाणीव तीव्र होऊ
लागली. परकीय राज्यकर्ते आपणास समानतेने वागवितात आणि आपले देशबांधव आपल्याला
अस्पृश्य मानतात ही जाणीव अस्पृश्य तरुणांमध्ये शिक्षणातून विकसित झाली. इंग्रजी
शिक्षण हे आधुनिक जगात प्रवेशाचे साधन मानले जाऊ लागल्यामुळे वरिष्ठ वर्गांमधील
लोकांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर शिक्षण प्रसाराला चालना मिळाली. शिक्षण प्रसारामुळे
वरिष्ठ वर्गांमधील काही सुधारक मंडळींना आपल्या समाजातील अनिष्ट रूढी व परंपरेची
जाणीव होऊ लागली आणि त्या नष्ट करण्यासाठी ते प्रयत्न करू लागले. ब्रिटिशांनी
अवलंबिलेल्या 'सर्वांसाठी शिक्षण' धोरणामुळे समाजव्यवस्थेने नाकारलेल्या दलितांनाही शिक्षणाची
संधी मिळाली आणि या शिक्षणातून आपल्यावर होणाऱ्या अन्याय-अत्याचाराची जाणीव दलित
समाजाला झाली. त्यामुळे दलित समाज एकत्र येऊन अन्याय अत्याचाराला विरोध करू लागले.
याचा अर्थ पाश्चिमात्य शिक्षणामुळे दलित चळवळीची पार्श्वभूमी तयार झाली.
३) ब्रिटिश राजवटीचा परिणाम
-
दलित चळवळ नव्हे तर भारतातील अनेक चळवळींच्या उदयाला ब्रिटिश राजवट कारणीभूत मानली
जाते. ब्रिटिशांनी सुरुवातीच्या काळात साम्राज्यविस्तार करण्यासाठी पददलित
वर्गांच्या लोकांची सैन्यात मोठ्या प्रमाणावर भरती करण्यास सुरुवात केली. वरिष्ठ
वर्गांमधील हिंदू राजाच्या लष्करात होते. कनिष्ठ जातीतील लोकांना हिंदू राजाच्या
सैन्यात फारसे स्थान दिले जात नसे. हिंदू
राज्यकत्यांनी कनिष्ठ जातीच्या लोकांवर अन्याय, अत्याचार करण्याचे धोरण अवलंबिले. त्यामुळे कनिष्ठ जाती
हिंदू राज्यकत्यांवर नाराज होत्या. उदाहरणार्थ, पेशवाईच्या काळात अस्पृश्यांवर झालेला अन्याय ब्रिटिशांनी
महाराष्ट्रातील कनिष्ठ जातीतील म्हणजे महार समाजातील लोकांची लष्करात मोठ्या
प्रमाणावर भरती केली. या जातीत असलेल्या लढाऊ वृत्तीची ब्रिटिश अधिकाऱ्यांना जाणीव
होती. पेशवाई विरुद्धच्या रागाचा इंग्रजांनी योग्य पद्धतीने उपयोग करून महार
सैन्याच्या मदतीने त्यांचा पराभव केला. पेशवाई विरुद्धच्या भीमा कोरेगावच्या
युद्धात गाजविलेल्या पराक्रमामुळे महार जातीची लष्करात मोठ्या प्रमाणावर भरती
करण्यात आली. लष्करातील नोकरीमुळे समाजाच्या आर्थिक परिस्थितीत सुधारणा झाली.
लष्करी नोकरीमुळे समाजाच्या अंगी शिस्त बाणविली. लष्करात दिल्या जाणाऱ्या इंग्रजी
शिक्षणामुळे आधुनिक जगाचा परिचय झाला. युद्धाच्या निमित्ताने परकीय देशात जाण्याचा
योग आला. परकीय समाजव्यवस्थेचे निरीक्षण करण्याची संधी मिळाली. परकीय संस्कृती, ज्ञान, आचारविचार आणि राहणीमानाची
ओळख झाली. लष्करी नोकरीतून निवृत्त झाल्यानंतर गावात स्थानिक झाल्यानंतर परत
जुन्या पद्धतीने जीवन जगणे शक्य नव्हते. आपला मानसन्मान नष्ट करून गुलामीसारखे
जीवन जगणे शक्य नव्हते. ब्रिटिश लष्करातून निवृत्त झालेल्या महार समाजातील लोकांनी
सर्वप्रथम दलित चळवळीची पायाभरणी केली. आपल्या समाजाला न्याय हक्क मिळवून
देण्यासाठी चळवळ सुरू केली.
४) समाज सुधारणांच्या परंपरा - भारतात समाजप्रबोधनाची परंपरा प्राचीन काळापासून चालत आलेली असली तरी प्राचीन काळातील प्रबोधनात सांस्कृतिक वा आध्यात्मिक क्षेत्रातील समतेवर भर दिला जात असे; पण जातीव्यवस्थेच्या पकडीमुळे प्रबोधनाला फारसे यश आलेले नाही. पाश्चिमात्य शिक्षण पद्धतीतून खऱ्या अर्थाने भारतात सामाजिक सुधारणा वा समाज प्रबोधनाच्या परंपरा विकसित झालेल्या दिसतात. इंग्रजी शिक्षणातून भारतीय समाजव्यवस्थेतील दोषांची जाणीव भारतीय तरुणांना होऊ लागली. भारतीय समाज आणि पाश्चिमात्य समाजातील तफावत नजरेस दिसू लागली. समाजातील दोषांमुळे आपली अधोगती झाल्याचेदेखील निदर्शनास आले. आपण आपल्या समाजात बदल घडवून आणले नाही तर आपल्या प्रगतीचा मार्ग बंदच राहिल या जाणिवेतून भारतात अनेक समाजसुधारक जन्माला आले. त्यांनी आपल्या समाजातील दोष दूर करण्यासाठी चळवळी सुरू केल्या. महाराष्ट्रातदेखील महात्मा फुले, शाहू महाराज, सयाजीराव गायकवाड, न्या. रानडे, आगरकर, गोपाळ कृष्ण गोखले, विठ्ठल रामजी शिंदे इत्यादी समाजसुधारकांनी समाजसुधारणेच्या कार्यातून दलित चळवळीला आवश्यक पार्श्वभूमी निर्माण करण्यास पूरक कार्य केले. आंबेडकरांनी महात्मा फुले यांना तिसऱ्या गुरूचा दर्जा दिला.
५) ब्राह्मणांचे वर्चस्व- भारतीय समाजव्यवस्थेत ब्राह्मणांना सर्वोच्च स्थान होते. उत्तर पेशवाईच्या काळात ब्राह्मणांचे वर्चस्व अधिकच वाढले. त्यांना मिळालेल्या राजसत्तेच्या जोरावर त्यांनी आपले विशेषाधिकार वाढवून घेतले. धार्मिक क्षेत्रातील विशेषाधिकार धर्माने बहाल केलेले होते पण सत्ता आल्यानंतर इतर वर्गांच्या अधिकारांबा गदा आणण्याचे प्रयत्न ब्राह्मणांनी केले. पेशवाईच्या काळात अस्पृश्य वर्गातील लोकांन अत्यंत अमानुष वागणूक देण्यात आली होती. अस्पृश्यांचा स्पर्श विटाळ मानून त्यांन गावाबाहेर राहण्यास भाग पाडण्यात आले होते. त्यांना विद्या मिळविण्याचा, श धारण करण्याचा, संपत्ती जमविण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला होता. अस्पृश्यांन पेशवाईच्या काळात गळ्यात मडकी बांधून फिरावे लागत असे. कमरेस झाडाची फांदी बांधून फिरावे लागे जेणेकरून त्यांचे पाय जमिनीवर उमटू नये ते पुसले जावेत त्यांच्यासाठी स्वतंत्र पाणवठे निर्माण करण्यात आले. मंदिरात प्रवेशाचा अधिकार नाकारण्यात आला. ब्राह्मणांनी समाजव्यवस्थेवर आपले वर्चस्व निर्माण करण्यासाठी अस्पृश्य वर्गांची मोठ्या प्रमाणावर पिळवणूक सुरू केली. या पिळवणुकीपासून मुक्त होण्यासाठी दलित समाजाने चळवळ सुरू केली.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा
If you have any donuts. Lets me Know.