दलित चळवळ अर्थ व स्वरूप आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमी Dalit Movement nature and Historical Background

 

दलित चळवळ अर्थ व स्वरूप आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

अस्पृश्यता ही हिंदू धर्मातील अनेक अनिष्ट रूढींमधील अमानुष स्वरूपाची रूढी आहे. अस्पृश्यता ही मानवी मूल्याचे अवमूल्यन करणारी प्रथा आहे. या प्रथेमुळे माणूस म्हणून जगण्याचा मानवाचा नैसर्गिक हक्क नाकारण्यात आला. अस्पृश्यतेसारख्या रूढींमुळे हिंदू धर्मातील फार मोठ्या समुदायाला गुलामगिरीत खितपत पडावे लागले. या रूढींचा उदय चातुर्वर्ण्य पद्धतीतून झाला. चातुर्वर्ण्य व्यवस्थेने केलेल्या श्रमविभागणीनुसार ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र हे चार वर्ण ईश्वरनिर्मित आहेत असे मानले जाते. या चार वर्णातील शूद्र या शेवटच्या वर्गाची निर्मिती तीनही वर्गातील लोकांची सेवा करण्यासाठी करण्यात आली आहे. या शूद्र वर्गाला पुढे अस्पृश्य ठरविण्यात आल्याचे दिसते. वैदिक काळात वर्णव्यवस्था गुणांवर आधारित होती. कालांतराने जन्मावर आधारित वर्गाची निश्चिती होऊ लागल्यामुळे वर्गव्यवस्थेचे जातीव्यवस्थेत रूपांतर झाले. जात ही जन्माच्या आधारावर ठरत असल्याने जात बदलण्याचा प्रश्नच नव्हता. तसेच सर्व जातींना समान दर्जा नसल्यामुळे समाज एकसंघ राहिला नाही. जन्मावर आधारित व्यवसाय वाटपाच्या सूत्रामुळे कनिष्ठ जातींना ज्ञान संपादन, व्यापार इत्यादींचा अधिकार राहिला नाही. त्यामुळे जातीजातीतील देवाणघेवाणही ठप्प झाली. रोटीबंदी आणि बेटीबंदीमुळे समाजास बंदिस्त वर्गाचे स्वरूप लाभले. जातीव्यवस्थेमुळे बहुसंख्य समाज ज्ञानापासून वंचित राहिल्यामुळे धर्मग्रंथ पवित्र आहेत त्यात सांगितलेल्या गोष्टी सत्य आहेत ही श्रद्धा दृढ झाल्यामुळे जातीव्यवस्थेला विरोध करणारा पाखंडी ठरला. मनुस्मृतीसारख्या ग्रंथांनी जातीव्यवस्थेला नियमबद्ध केले. जाती भंग करणाऱ्यांना कठोर शिक्षा सांगितल्या. कनिष्ठ जाती आणि स्त्रियांशी कठोर व्यवहार करण्यास मोकळीक दिली. त्यामुळे कनिष्ठ जातींना अमानुष बागणूक देण्यास सुरुवात झाली आणि त्यातून अस्पृश्यतेसारखी अमानुष रूढी निर्माण झाली. अस्पृश्यांच्या स्पर्शापासून विटाळ, सार्वजनिक ठिकाणी प्रवेशबंदी, मंदिरामध्ये प्रवेशबंदी, ज्ञान व शस्त्र धारण करण्यास बंदी, गावात निवासास बंदी इत्यादी बन अस्पृश्य समाज इतर समाजापासून पूर्णपणे अलग पडला. त्यांना साधे माणुसकी हकही नाकारण्यात आहे. हिंदू धर्माचे असलेले जातीय स्वरूप लक्षात घेऊन अंबेडकरांन हिंदू धर्माला 'जिना नसलेली इमारत' म्हटले होते.

दलित अर्थ व स्वरूप - दलित चळवळ ही प्रामुख्याने पददलित, अस्पृश्य व हरिजनांची चळवळ आहे. या वर्गावर झालेल्या अन्यायातून ही चळवळ उभी राहिलेली दिसते. "मराठीतील शब्दकोशकार श्री. कृ.पां. कुलकर्णी, वि.वा. भिडे, रा.शं. वाळिंबे यांनी दलित शब्दाचे अर्थ फोडलेले, कुटलेले, चिरडलेले, भरडलेले, तुडविलेले असे दिले आहेत. या सर्व क्रिया सहज घडलेल्या नाहीत तर त्या जाणीवपूर्वक केलेल्या आहेत. पारंपरिक व्यवस्थेने जाणीवपूर्वक आणि नियोजनबद्ध पद्धतीने दलितांची उत्पत्ती केलेली आहे." दलितत्व ही संकल्पना भारतीय पारंपरिक व्यवस्थेचे अपत्य आहे. आपली सत्ता कायमस्वरूपी टिकवून ठेवण्यासाठी वरिष्ठ वर्गाने अमानवी संकल्पना जन्माला घातली आहे. दलित हा शब्द चातुर्वर्ण्याशी निगडित आहे. चातुर्वर्ण्यरूपी जात्यात भरडले गेलेले, चिरडले गेलेले वा दळले गेलेले किंवा जात असलेले सर्व दलित म्हणजे दळण-दळित= दलित अशी दलित शब्दाची व्युत्पत्ती सांगितली जाते. दलित या शब्दाचा अर्थ अत्यंत व्यापक आहे. ज्या समुदायाला दाबले गेले आहे.

"दलित शब्दाच्या वापराबद्दल विचारवंतांमध्ये मतभेद आहेत. दलित शब्दाचा सर्वप्रथम वापर डॉ.आंबेडकरांनी शूद्र, अतिशूद्र यांच्या संदर्भात दलित, बहिष्कृत हे शब्द त्यांनी वापरले. त्यांच्या वृत्तपत्रीय लेखनात दलित शब्दाचा वापर त्यांनी केलेला आढळतो.'

१) सामाजिकशास्त्र कोशाच्या नुसार - हिंदू धर्माने ज्यांना बहिष्कृत मानलेले, ज्यांच्यावर हजारो वर्षे अन्याय झाला, माणूस म्हणून जगणे ज्यांना नाकारले गेले, जगण्याचा हक्क दिला गेला नाही ते 'दलित' होत.

२) डॉ. प्रभाकर मांडे - दलित म्हणजे अशा व्यक्तींचा समूह ज्यांचा माणूस म्हणून जगण्याचा हक्क हिरावला गेला आहे. ज्यांच्या जन्माने त्यांच्या वाट्याला या समाजरचनेत एकाच प्रकारचे जीवन आले आहे. माणूस म्हणून ज्यांचे मूल्य अव्हेरले गेले आहे, ज्यांना माणसासारखे मानाने जगणे नाकारले गेले आहे ते 'दलित' होय.

३) प्रा. केशव मेश्राम - ज्यांच्यावर हजारो वर्षांपासून अन्याय झाला त्यांना 'दलित' म्हणावे.

४) डॉ. भालचंद्र फडके - हिंदु धर्माने  बहिष्कृत केलेला समुदाय म्हणजे 'दलित' होय.

५) डॉ.म.ना. वानखेडे - यांच्या मते, दलित म्हणजे केवळ नव बौद्ध अथवा मागासवर्गीय नव्हे तर जे पिळले, छळले गेलेले, सर्व श्रमजीवी आहेत ते सर्व दलित आहेत.

६) डॉ.गो.म. कुलकर्णी - यांच्या मते, तळागाळात रुतून बसलेला सर्वच उपेक्षित समाज म्हणजे 'दलित समाज' होय.

७) लक्ष्मणशास्त्री जोशी - यांच्या मते, मानवी प्रगतीत सर्वांत मागे राहिलेला, रेटलेला, सामाजिक वर्ग म्हणजे 'दलित' होय.

वरील व्याख्यांचा विचार केल्यास दलित शब्दांत विशिष्ट जातीतील शोषितांचा समावेश नसून सर्व जातीतील शोषितांचा समावेश होता. दलित शब्दाचा आशय व्यापक स्वरूपात व्यक्त केलेला आहे. दलितांमध्ये निव्वळ अस्पृश्यांचा समावेश केला नसून गावकुसाबाहेर राहणाऱ्या भटक्या विमुक्त जमाती, आदिवासी आणि कष्टकरी वर्गांचा समावेश केला आहे. दलित शब्दाच्या व्याख्येचा आधार 'जात' नसून 'वर्ग' आहे हे लक्षात येते. दलित संज्ञेच्या माध्यमातून सर्व वंचित वर्गांचा निर्देश केला गेला आहे. वर्णव्यवस्था आणि जातीव्यवस्थेच्या आधारावर झालेल्या शोषणामुळे सर्व प्रकारच्या प्रगतीपासून वंचित राहून समाजाच्या शेवटच्या स्तरातील सामाजिक वर्ग दलित आहे. दलित संकल्पनेच्या निर्मितीला हिंदू धर्मातील पारंपरिक व्यवस्था जबाबदार आहे. जन्माने गुलामी लादलेल्या वर्गाला 'दलित' म्हटले जाते. माणूस म्हणून जगण्याचा हक्क नाकारलेला, बहिष्कृत असलेला आणि ज्यांचा स्पर्श विटाळ मानला जातो त्याला साधारणत: 'दलित' म्हटले जाते. भा.ल. भोळे यांनी दलित म्हणजे कोण? या प्रश्नाचे उत्तर देताना तीन तर्क प्रसृत केले आहेत. सर्वांत प्रथम तर्क म्हणजे, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक शोषणाला बळी पडलेल्या सर्व समाजाचा अंतर्भाव दलित संज्ञेत केला आहे. दुसरा तर्क, आंबेडकरांच्या चळवळीत सहभागी होऊन नवबौद्ध बनलेल्या समाजाचा समावेश दलितात केलेला आहे. तिसऱ्या तर्कानुसार, व्यवस्थेनुसार शूद्र ठरविलेल्या वर्गाचा समावेश दलित संज्ञेत केलेला आहे. भोळे व इतर लेखकांनी दलित शब्दाच्या उगमाविषयी प्रस्तुत केलेल्या मतातून दलित शब्दाचे व्यापक व स्वरूप स्पष्ट होण्यास मदत मिळले. दलित म्हणजे फक्त अस्पृश्य है। समीकरणदेखील मोडीत निघते. अर्थात, काही अभ्यासक 'दलित' शब्दाला विरोध करतात. त्यांना 'दलित' शब्द हा जातिवाचक वाटतो. त्याऐवजी, बौद्ध शब्द वापराबा असे राजा ढाले आणि भाऊसाहेब अडसूळ यांचे मत आहे. परंतु, दलित हा शब्द योग्य असल्याचे अनेक अभ्यासकांनी नमूद केले आहे. दलित हा शब्द व्यापक अर्थाने वापरला जातो. या शब्दातून शोषणाचा आभास चांगल्या पद्धतीने व्यक्त करता येतो.

दलित चळवळ ऐतिहासिक पार्श्वभूमी -
    भारतात अस्पृश्यतेची उत्पत्ती कधी झाली हे निश्चित सांगता येत नाही. अस्पृश्यतेच्या उदयाबद्दल अनेक सामाजिक शास्त्रज्ञांनी वेगवेगळे सिद्धांत मांडले आहेत. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी देखील 'शूद्र कोण होते' या ग्रंथात अस्पृश्यतेच्या उदयाबद्दल सिद्धांत मांडला आहे- “त्यांनी केलेल्या विश्लेषणानुसार अस्पृश्यता ईश्वरनिर्मित नसून मानवनिर्मित आहे. अस्पृश्यतेचा उगम भारतीय इतिहासात सापडतो. टोळ्या टोळ्यांतील संघर्षात पराभूत झालेल्या टोळीतील विखुरलेल्या स्थिर टोळ्यांकडे मागितलेल्या आश्रयातून ही रूढी अस्तित्वात आल्याचे त्यांनी सांगितले. “अस्पृश्यतेच्या उदयाबद्दल मांडलेल्या सिद्धांतात अस्पृश्य हे 'तुटून निघालेले लोक' (Broken Man) ही संकल्पना वापरली." आंबेडकरांच्या कथनानुसार शूद्र हे पूर्वीच्या काळी सधन होते. त्यांचा समावेश क्षत्रिय वर्गात होत होता. त्यांना उपनयन आणि यज्ञयागाचा अधिकार होता. काही शूद्र राजपदावर कार्यरत होते. परंतु, शूद्र आणि ब्राह्मण यांच्यातील संघर्षामुळे ब्राह्मणांनी त्यांचा बहिष्कार टाळून शूद्र नावाचा नवा वर्ग निर्माण केला. या वर्गाला सर्व प्रकारच्या सामाजिक अधिकारांपासून वंचित केले. धर्मग्रंथ व हिंदू धर्मातील वर्णव्यवस्था ईश्वरनिर्मित व शाश्वत आहे हा प्रचलित समज खोडून काढण्यासाठी आंबेडकरांनी ऐतिहासिक संशोधन करून वर्णव्यवस्था आणि जातीव्यवस्थेच्या उत्पत्तीविषयी संशोधन केले. आंबेडकर आणि इतर संशोधकांनी केलेल्या संशोधनानुसार अस्पृश्यतेची रूढी ही प्राचीन काळापासून सुरू असल्याचे दिसते.

अस्पृश्यतेसारखी अमानुष रूढी नष्ट करण्यासाठी तिला विरोध करण्याची भूमिका तिच्या जन्मापासून अस्तित्वात होती. भारतीय समाज जीवनात वैदिक परंपरा आणि अवैदिक परंपरा या दोन प्रमुख परंपरा प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहेत. वैदिक परंपरा अस्पृश्यतेच्या उगमाला मान्यता देणारी परंपरा आहे तर अवैदिक परंपरेचा आधार समानता असल्याने त्यांनी अस्पृश्यतेला विरोध केलेला आढळतो. चार्वाक्, शून्यवादी, सांख्यवादी, जैन तत्त्वज्ञान, बौद्ध तत्त्वज्ञान, रामानुजाचार्य, मध्वाचार्य, वल्लभाचार्य यांनी वैदिक परंपरेला नाकारून समानतेच्या आधारावर अस्पृश्यतेला विरोध केला. मध्ययुगात रामानंद, चैतन्य महाप्रभू महानुभाव पंथ, कबीर, भागवत धर्मातील ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ, तुकाराम, चोखामेळा, गोरा कुंभार, सेना न्हावी, रविदास, नरसी मेहता, मीराबाई आणि नानक या संतांनी अस्पृश्यतेला विरोध केला. भक्ती संप्रदायातील सर्व संतांनी 'मानव हा ईश्वराचे अपत्य आहे या आधारावर समानतेचा विचार प्रसृत करून अस्पृश्यतेला विरोध केला. अस्पृश्याच्या मंदिर प्रवेशासारख्या अधिकाराचे समर्थन केले. कर्नाटकात संत बसवेश्वर महाराज आणि महानुभव पंथातील चक्रधर स्वामींनी जातीव्यवस्था नष्ट करण्यासाठी काही प्रयत्न केले. प्राचीन काळात । मध्ययुगात जातीव्यवस्था नष्ट करण्याच्या प्रयत्नाला फारसे यश प्राप्त झाले नाही. जातीजातीत आध्यात्मिक पातळीवर समानता निर्माण करण्याचा प्रयत्न झाला. वारकरी व भागवत पंव फक्त आध्यात्मिक क्षेत्रापुरता समतेचा पुरस्कार करीत होते. मध्ययुगातील समतानिर्मिती आध्यात्मिक कारणासाठी झालेली दिसते. त्याला काही अंशी राजकीय परिस्थिती कारणीभूत मानली जाते. मात्र, या समतानिर्मितीचे प्रयत्न अत्यंत तोकडे वा मर्यादित होते. त्यामुळे व्यावहारिक जीवनात जातीचे प्राबल्य कायम राहिले, जातीव्यवस्था नष्ट करण्याचे प्रयत्न यशस्वी झाले नाहीत, भगवान महावीर आणि गौतम बुद्ध यांनी स्थापन केलेल्या जैन आणि बौद्ध धर्मात मात्र जातीव्यवस्था नष्ट झालेली आढळते. बौद्ध धर्माचे योगदान विशद करताना आंबेडकर म्हणतात की, प्राचीन भारतात बौद्ध धर्माने एक क्रांती घडवून आणली. ही क्रांती फ्रेंच राज्यक्रांती इतकीच मूलगामी होती. तिचा प्रारंभ धार्मिक क्रांतीने झाला. मात्र, पुढे तिचे रूपांतर सामाजिक व राजकीय क्रांतीत झाले.

    भारतात जातीव्यवस्था नष्ट करण्याचे प्रयत्न फारसे यशस्वी झाले नाहीत. ब्रिटिश राजवटीच्या काळात भारतीय समाजव्यवस्थेत वेगाने परिवर्तन होण्यास प्रारंभ झाला. ब्रिटिश राजवटीच्या काळात सर्वांना शिक्षणाचा अधिकार मिळाला. त्यांनी अस्पृश्य समाजातील लोकांची मोठ्या प्रमाणावर लष्करी भरती करण्यास सुरुवात केली. लष्कर भरती झालेल्या अस्पृश्य समाजाचा इंग्रजांच्या सहवासात विकास होऊ लागला. इंग्रज लष्करातील सैन्यांना प्रशिक्षण व शिक्षण देत असे. या शिक्षणातून समाज जागृतीला चालना मिळाली. पेशव्यांच्या विरोधातील भीमा-कोरेगावच्या लढाईत अस्पृश्यांनी गाजविलेल्या पराक्रमामुळे इंग्रजांच्या मनात अस्पृश्यांबद्दल सहानुभूतीची भावना निर्माण झाली. त्यामुळे या जमातीच्या लढाऊ वृत्तीची जाण झाली. त्यांना मोठ्या प्रमाणावर लष्करात प्रवेश देण्यात आला. लष्करातील नोकरीमुळे या समाजाला आर्थिक स्थैर्य, शिक्षणाची संधी चालून आली. ब्रिटिशांच्या आगमनामुळे मोठ्या प्रमाणात भारतात ख्रिश्चन मिशनरी येऊ लागले. त्यांनी ख्रिश्चन धर्मातील समता तत्त्वाचा प्रचार व प्रसार सुरू केला. कनिष्ठ वर्गातील अनेक लोकांना या तत्त्वामुळे मुक्तीची आशा वाटू लागल्याने त्यांनी ख्रिश्चन धर्माचा स्वीकार केला. ब्रिटिशांनी सुरू केलेल्या शाळांमधून सर्व जातीधर्माचे लोक शिकू लागल्यामुळे अस्पृश्यता वे जातीव्यवस्थेच्या प्रश्नावर विचार होऊ लागला. ब्रिटिश शिक्षण पद्धतीतून महात्मा फुले, शाहू महाराज, दलित समाजातील काही समाजसुधारक, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांसारखे विचारवंत निर्माण झाले. त्यांनी अस्पृश्यतेसारख्या अमानुष रूढीविरुद्ध जनजागृती करून ही रूढी नष्ट करण्यासाठी आंदोलने वा चळवळी सुरू केल्या आणि चळवळीच्या दडपणातून ब्रिटिशांनी अस्पृश्यता निवारणासाठी कायदे केले. अस्पृश्यांना विविध क्षेत्रात प्रतिनिधित्व दिले. भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर भारतीय राज्यघटनेने अस्पृश्यता पाळणे कायद्याने गुन्हा आहे ही तरतूद करून या रूढीला कायमची मूठमाती दिली. अशा प्रकारे वैदिक काळापासून तर घटनेच्या निर्मितीपर्यंत जातीव्यवस्था आणि अस्पृश्यता चळवळीची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी थोडक्यात सांगता येते..