भूदानाचा अर्थ व स्वरूप, हेतू किंवा उद्देश, कार्यक्रम, आणि मूल्यमापन, विनोबा भावे यांचे भूदान व सर्वोदयी विचार

 

विनोबा भावे यांचे भूदान व सर्वोदयी विचार: 

    भारत हा कृषिप्रधान देश आहे. बहुसंख्य लोकांचे जीवनमान कृषीवर अवलंबून आहे. परंतु भारतात जमिनीची वाटणी असमान पद्धतीने झालेली आहे. जमिनीच्या विषम वाटणीमुळे समाजातील मूहमा लोकांच्या वाट्याला प्रचंड जमीन आलेली आहे. तर बहुसंख्य लोकांच्या वाट्याला अत्यंत अल्प स्वरूपाची जमीन आलेली आहे. अत्यंत कमी जमीन वा भूमिहीन असलेल्या लोकांकडे उदरनिर्वाहाची पुरेशी साधने नसल्यामुळे त्यांना दारिद्र्यात खितपत राहावे लागते. काम करण्याची इच्छा आहे; परंतु जमीन नसल्यामुळे काम मिळत नाही. काम नसल्यामुळे दारिद्र्य आणि कर्जबाजारीपणाच्या समस्येला सामोरे जावे लागते. याउलट भारतातील मूठभर लोकांकडे प्रचंड जमीन आहे. त्यांना जमीनदार असे म्हणतात जमीनदारांकडे जमीन कसण्यासाठी आवश्यक मनुष्यबळ उपलब्ध नाही. त्यामुळे जमीन पडीक राहते. जमीनदारवर्ग स्वतः जमीन कसत नाही. त्यांच्या जमिनीवर भूमिहीन लोक व शेतमजूर श्रम करतात. त्यांच्या श्रमावर जमीनदार जगत असतो. इतराच्या श्रमातील वाट्याच्या आधारावर जमीनदार श्रीमंत बनत असतो. मात्र श्रम करणारा मजूर गरीब राहतो. अशा गुंतागुंत आणि विरोधाभासाच्या वातावरणात भारतातील कृषिजीवन व कृषी अर्थव्यवस्था अडकलेली होती.

भूदान चळवळीच्या उदयाची पार्श्वभूमी : स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतात कम्युनिस्ट पक्षाने मार्क्स, लेनिन आणि माओच्या विचारांच्या आधारावर शेतकऱ्यांमध्ये जागृती घडवून आणण्याचा प्रयत्न सुरू केला. चीनमध्ये ज्या पद्धतीने शेतकऱ्यांनी क्रांती घडवून आणली, त्याप्रमाणे भारतात शेतकऱ्यांनी जमीनदारांविरुद्ध उठाव करून क्रांती घडवून आणावी. यासाठी पक्षांनी शेतकऱ्यांना मोठ्या प्रमाणावर प्रोत्साहन, पाठिंबा दिला. तेलंगणा प्रांतात कम्युनिस्ट पक्षाच्या सहकार्याने शेतकऱ्यांनी १९५१ मध्ये जमीनदारांविरुद्ध हिंसक चळवळ सुरू केली. या चळवळीमुळे तेलंगणा प्रांतात अस्थिरतेचे वातावरण निर्माण झाले. या हिंसामय वातावरणातील तणाव कमी होऊन परिस्थिती सर्वसाधारण पातळीवर यावी, यासाठी विनोबा भावे यांनी पदयात्रा सुरू केली. या पदयात्रेचा मुक्काम पंचमपल्ली गावात असताना काही अस्पृश्य शेतकरी विनोबांना भेटले आणि त्यांनी आपली परिस्थिती कथन केली. (१८ एप्रिल १९५१) आम्हाला उदरनिर्वाहाची साधने उपलब्ध करून दिल्यास आमची दारिद्र्यातून मुक्तता होईल, अशी कळकळीची विनंती केली. कष्ट करून पोट भरण्याची तयारी आहे, म्हणजेच श्रम करावयास तयार आहोत; पण काम मिळत नाही. आम्हाला जमीन मिळवून दिल्यास आम्हाला श्रम करता येतील आणि श्रमांच्या आधारावर आमचे दारिद्र्य दूर होईल. विनोबांनी भूमिहीन अस्पृश्यांचा प्रश्न नीट समजून घेतला आणि त्यांना जमीन मिळवून देण्याचे आश्वासन दिले. सर्वप्रथम पंचमपल्ली गावातील जमीनदारांना भूमिहीन शेतकऱ्यांसाठी जमीन दान देण्याचे आव्हान केले. या आव्हानास पंचमपल्ली गावचे जमीनदार श्री. रामचंद्र रेड्डी यांनी सर्वप्रथम प्रतिसाद दिला आणि आपली काही जमीन विनोबांना दान दिली. विनोबा भावे यांनी ती जमीन भूमिहीन अस्पृश्य शेतकऱ्यांना दान दिली. या घटनेतून भूदान संकल्पनेच्या बीजारोपणास मदत मिळाली. भूदान संकल्पनेतून भूमिहीन शेतकन्यांचे दारिद्र्य दूर करता येईल आणि शांततेच्या माध्यमातून जमीन पुनर्वाटणीचा कार्यक्रम पार पाडता येईल. हिंसेची गरज राहणार नाही हे लक्षात आल्यानंतर विनोबा भावे यांनी आपले जीवन भूदान चळवळीसाठी वाहून घेण्याचा निश्चय केला. भूदान मिळविण्यासाठी जमीनदारांना भावनिक स्वरूपाची आव्हाने केली. विनोबा भावे सांगत की, जमिनीचा हिस्सा आनुवंशिक पद्धतीने वाटला जात असेल, तर मला तुमचा मुलगा समजा. तुमच्या मुलांना जेवढी जमीन देणार आहात, तेवढी जमीन मला तुमचा मुलगा मानून दान करा. या दानाचा उपयोग मी भूमिहीनांचे जीवन सुधारण्यासाठी करेल. विनोबांनी सुरू केलेल्या भूदान चळवळीला भारतभर पाठिंबा मिळू लागला. जमीनदार लोक आपल्याकडील काही जमीन भूदानासाठी दान करू लागले. तेलंगणा प्रांतात जवळपास ५० दिवस विनोबा फिरले. त्यांना जमीनदारांनी १२२०१ • एकर जमीन दानात दिली. तेलंगणातील यशामुळे भारावलेल्या विनोबांनी भूदान चळवळ भारतभर सुरू केली. दोन वर्षांच्या कालावधीत जवळपास साडेतीन लाख एकर जमीन विनोबांनी दानात मिळविली. १९६७ पर्यंत ४२.७ लाख एकर जमीन भूदान मिळाली आणि त्यांपैकी १२ लाख एकर भूमिहीनांमध्ये वाटली गेली. ५ कोटी एकर जमीन भूदान मिळविण्याचे विनोबांचे स्वप्न होते. ग्रामदान चळवळीत जवळपास ३९६७२ गावांनी सहभाग घेतला. याशिवाय संपत्तिदानात लाखो रुपये जमा झाले. अनेक व्यक्तींनी भूदान चळवळीसाठी आपले आयुष्य समर्पित केले.

 भूदानाचा अर्थ व स्वरूप : भूदान चळवळ जमिनीच्या पुनर्वाटणीशी निगडित कार्यक्रम असला, तरी त्याचा अर्थ आणि स्वरूप अत्यंत व्यापक आहे. जयप्रकाश नारायण यांच्या मते, भूदान कार्यक्रम जमिनीच्या पुनर्वाटपापुरता मर्यादित कार्यक्रम नाही. जमीन पुर्नवाटणीचा कार्यक्रम कायदा करूनदेखील साध्य करता येईल. जमिनीची मालकी हा वैधानिक प्रश्न नसून नैतिक प्रश्न आहे. त्यात लोकांच्या मतपरिवर्तनाला महत्त्व आहे. लोक त्यागभावनेतून जमीन दान देणार आहेत. व्यक्तीमधील झालेला बदल हा नव्या समाजरचनेचा पाया आहे. भूदान चळवळ भूमिहीनांना जमीन मिळवून देणे आणि जमिनीच्या पुनर्वाटपापुरती मर्यादित नाही. या चळवळीच्या माध्यमातून समाजाच्या विभिन्न क्षेत्रांत व्यापक स्वरूपाचे परिवर्तन घडवून आणावयाचे आहे. 'सब भूमी गोपालकी है।' सर्व भूमीचा अंतिमत: मालक आपण नसून परमेश्वर आहे. परमेश्वराने आपल्याला काही काळापुरती जमीन कसण्यासाठी वा वापरण्यासाठी उपलब्ध करून दिलेली आहे, हा भाव मानवी मनात निर्माण झाल्यास जमिनीविषयी लालसा आपोआप नष्ट होईल. मालकीहक्काविषयीच्या कल्पनेत क्रांतिकारी परिवर्तन होईल. प्रत्येक व्यक्ती आपल्या गरजेपुरती जमीन स्वत:जवळ ठेवून उरलेली जमीन भूदान करतील. भूदान चळवळीत दय परिवर्तनाच्या मार्गावर भर दिलेला आहे. स्वइच्छेने लोक जमीन दान असल्यामुळे द्वेष, वैरभाव आणि शत्रुत्व निर्माण होणार नाही. दान देणारा आणि घेणारा दोन्ही वगति प्रेम आणि सहकार्याचे वातावरण निर्माण होईल. भूदान व्यक्तीच्या संचय वृत्तीवर आघात करणारी आहे. संचय वृत्तीमुळे माणूस मौल्यव वस्तूप्रमाणेच जमीन संचय करत जातो. जास्तीत जास्त जमीन असल्यास समाजात भूदानाच्या मानसन्मान, प्रतिष्ठा हे समीकरण विकसित झाल्यामुळे, जमीन संचयाची वृत्ती विकसि झाली. भूदान चळवळ जमीन संचयाऐवजी जमीन दानास प्रोत्साहन देते. जमीनदार करण्याचे सद्भाग्य भूदान चळवळ जमीनधारकांना उपलब्ध करून देते. माध्यमातून नैतिक सुख, नैतिक समाधान वा आनंद उपलब्ध करून देते. भूदान च जमीन पुनर्वाटपापुरती मर्यादित नसून जमीन-धारणेविषयी अस्तित्वात असलेल्या परंप धारणा व कल्पनांत व्यापक परिवर्तन घडवून आणणारी आणि समाजव्यवस्थेची उभारण नवीन मूल्यांवर करणारी विचारधारा आहे. भूदानाच्या माध्यमातून शांततामय परिवर्तर वा अहिंसात्मक क्रांती घडवून आणण्याचा प्रयत्न विनोबा भावे करत होते.

 भूदान चळवळीचा हेतू किंवा उद्देश :- आचार्य विनोबा भावे यांनी भूमिहीन आणि गरिब लोकांना जमीन उपलब्ध करून देण्यासाठी भूदान चळवळीची सुरुवात मली. या चळवळीचा हेतू जमीन वाटपापुरता मर्यादित नाही. विनोबा सांगतात की. जयपूर्ण समाजव्यवस्था निर्माण करण्यासाठी जमिनीवर सर्वांची मालकी असणे आवश्यक हे म्हणून मी दानासाठी लोकांकडे याचना वा प्रार्थना करत नाही, तर जमिनीवर सलेल्या निर्धन हक्कासाठी प्रार्थना करतो. जमिनीच्या मालकी हक्कांकडे पाहण्याच्या रागत दृष्टिकोन आणि धारणेत क्रांतिकारी परिवर्तन घडवून आणणे हा भूदान चळवळीचा होता. सामाजिक आणि आर्थिक कुव्यवस्थांना कायम ठेवून नव-समाजरचनेची भरणी करणे शक्य होणार नाही. भूदान चळवळ ही अहिंसात्मक मार्गाने जमीनदारी करण्याचा खास गांधीवादी कार्यक्रम आहे. या कार्यक्रमाच्या माध्यमातून लोकांच्या त परिवर्तन घडवून आणणे हा प्रमुख उद्देश आहे. आदर्श समाजव्यवस्था निर्माण यासाठी आर्थिक समतेची नितांत गरज आहे. कायदेशीर मार्गाने समता निर्माण होईल, 'गांधीवादी विचारवंत विश्वास ठेवत नाहीत. साम्यवाद्यांप्रमाणे जबरदस्तीने समता करण्याचा प्रयत्न करीत नाहीत. श्रीमंत व्यक्तींमध्ये विश्वस्त भाव निर्माण करून दानास प्रवृत्त करणे हे गांधीवादी मार्गाचे प्रमुख ध्येय आहे. भूदान हे व्यक्तिगत न आणि क्रांतीचे उदाहरण आहे. व्यक्तिगत परिवर्तनातून सामाजिक परिवर्तनाला मिळू शकते. विनोबा भूदानातून ग्रामदानाकडे जाता येईल हा विश्वास व्यक्त - भूदानाच्या माध्यमातून भूमिहीनांना हक्कांचे उदरनिर्वाहाचे साधन मिळवून देता त्यामुळे ते सन्मानाने जीवन जगू शकतील. जीवन जगण्यासाठी सुरू असलेला संघर्ष समाप्त होईल. संपत्तीच्या विषम वाटणीतून श्रीमंत आणि गरीब या दोन वर्गात मानसिक व आंतरिक द्वैत निर्माण झाले आहे. भूदानाच्या माध्यमातून हे मानसिक वैर नष्ट करता येईल आणि दोन्ही वर्गामध्ये परस्पर सहकार्य आणि प्रेम विकसित करता येईल. जयप्रकाश नारायण सांगतात की, सक्तीच्या मार्गाचा उपयोग करून आपले ध्येय साध्य करता येईल; पण मनातील स्वार्थ नष्ट करता येणार नाही. सत्तेचा वापर करून संपत्ती काढून घेता येईल. मात्र संपत्तीची लालसा कमी करता येणार नाही. भूदान चळवळ ही मानवी वृत्तीत क्रांतिकारी परिर्वन घडवून आणणारी चळवळ आहे. मानवी जातीच्या कल्याणासाठी आवश्यक असलेल्या नीतिमूल्यांची प्रस्थापना भूदान चळवळीच्या माध्यमातून करता येईल.

 भूदान चळवळीचे पूरक कार्यक्रम : विनोबा भावे यांनी भूदान चळवळीच्या • माध्यमातून लाखो एकर जमीन दानात मिळविली आणि ती भूमिहीनांना वाटून टाकली. ही चळवळ व्यापक बनविण्यासाठी विनोबांनी पूरक कार्यक्रमाची घोषणा केली. ते कार्यक्रम पुढीलप्रमाणे सांगता येतात.

 १. संपत्तिदान :- विनोबा भावे यांनी भूदान यज्ञाचा प्रारंभ केल्यानंतर ते जमीन दानात मागू लागले. जमिनीशिवाय इतर वस्तूंचा स्वीकार करत नव्हते. भूदानात मिळालेल्या जमिनीचे पुनर्वाटप केल्यानंतर त्यांच्या लक्षात आले की, भूमिहीनांकडे जमीन कसण्यासाठी आवश्यक संसाधने, अवजारे आणि भांडवलाचा अभाव होता. भूदान चळवळीमुळे भूमिहीनांची जमिनीची गरज पूर्ण झाली; पण ती कसण्यासाठी आवश्यक साधने नसल्यामुळे त्यांच्या जीवनात परिवर्तनाला चालना मिळाली नाही. ही अडचण लक्षात घेऊन त्यांनी भूदानासोबत संपत्तिदानाची चळवळ सुरू केली. विनोबा संपत्तिदानाच्या माध्यमातून बैलजोड्या, घोडे, शेती-उपयुक्त अवजारे, पैशाच्या स्वरूपात देणग्या स्वीकारू लागले. सामाजिक उत्पादनासाठी गरिबांना अर्थसाह्य मिळवून देणे हा संपत्तिदानाचा प्रमुख हेतू होता. संपत्तिदानाच्या माध्यमातून मिळालेल्या रकमेचा उपयोग शेतीसाठी आवश्यक संसाधने खरेदी करण्यासाठी केला जाऊ लागला. श्रीमंतांकडील संपत्तीचा उपयोग गरिबांच्या कल्याणासाठी होऊ शकेल हा संपत्तिदानाचा अंतस्थ हेतू होता. संपत्तिदानाच्या माध्यमातून श्रीमंतांमध्ये विश्वस्त वृत्ती रुजविता येईल. संपत्ती हा सामूहिक श्रमाचा परिणाम असतो. संपत्तीवर सर्वांची मालकी आहे. संपत्तिदानाच्या माध्यमातून अहिंसात्मक मार्गाने आर्थिक समता निर्माण करता येईल. संपत्तिदानाच्या माध्यमातून गरिबांच आर्थिक विकास साध्य होईल आणि श्रीमंतांना आपली संपत्ती समाजातील गरिबांच्य कल्याणासाठी वापरता आली, याचे मानसिक समाधान लाभेल. 

२.ग्रामदान- भूदान आणि संपत्तिदानाची पुढची पायरी म्हणजे ग्रामदान होय माध्यमातून वैयक्तिक स्वामित्व नष्ट होऊन संपत्तीवर सामूहिक स्वामित्व निर्माण केले जाऊ शकते. ग्रामदानात संपूर्ण गावाची जमीन दानात मिळणे अपेक्षित आहे. सर्व जमीन दानात मिळाली की, जमिनीवर गावातील सर्वांची मालकी प्रस्थापित होईल. संपूर्ण गाव एक कुटुंब बनेल. ग्रामदानाच्या माध्यमातून मिळालेल्या जमिनीवर सामूहिक शेती केली जाणार नाही, तर गावातील प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या कार्य करावे लागेल आणि आवश्यकतेनुसार संपत्ती प्रदान केली जाईल. विनोबाच्या मते, शिक्षक, गायक, कास्तकार, शेतकरी आपआपले व्यवसाय करतील. संपूर्ण गावाच्या वार्षिक उत्पन्नातून सर्वांना समान हिस्सा मिळेल. त्यामुळे परस्पर आत्मीयता निर्माण होईल आणि सामूहिक जीवनाचा आनंद सर्वांना उपभोगता येईल. विनोबांची ग्रामदानाची संकल्पना साम्यवादातील सामूहिक शेती वा कम्यून पद्धतीपेक्षा भिन्न स्वरूपाची आढळून येते. प्रत्येक गावाला एक स्वयंपूर्ण खेड बनविण्यासाठी ग्रामदानाची संकल्पना उपयुक्त आहे. ग्रामदानाच्या माध्यमातून ऐक्य. बंधुभाव, आत्मीयता, प्रेम, सेवा, त्याग इत्यादी वृत्तींचा विकास करून गावाचे रूपांतर कुटुंबात करण्याचा प्रयास आहे. विनोबा म्हणतात की, ग्रामदानाच्या माध्यमातून प्रत्येक व्यक्ती आपले सर्वस्व समाजाला अर्पण करेल. ग्रामदान म्हणजे बलिदान नसून चांगल्या व समान जीवनासाठी केला जाणारा प्रयोग आहे. अशा प्रकारे विनोबा ग्रामदानाच्या माध्यमातून सामूहिक जीवनाची संकल्पना आणण्याचा प्रयत्न करतात.

 ३. ग्रामराज्य :- ग्रामदानाचा प्रशासकीय कारभार व्यवस्थित चालविण्यासाठी विनोबांनी ग्रामराज्याची संकल्पना मांडली. ग्रामराज्यात प्रत्येक व्यक्ती स्वयंनियंत्रणानुसार कार्य करेल. गावाच्या प्रशासकीय आणि सर्वसाधारण कामकाजासाठी एक ग्रामसमिती निर्माण केली जाईल. ग्रामसमितीत प्रत्येक कुटुंबातील एका सदस्याला स्थान असेल. महिन्यातून एकदा समितीची बैठक भरेल. गावाचा दैनंदिन कारभार पाहण्यासाठी १५ ते २० लोकांची एक समिती असेल. समितीत गावातील ज्येष्ठ व हुशार नागरिकांचा समावेश केलेला असेल. समितीच्या सदस्यांची निवड केली जाणार नाही, तर नियुक्ती केली जाईल. त्यामुळे निवडणुका घेण्याची आवश्यकता राहणार नाही. समितीने घेतलेल्या निर्णयाला ग्रामसमितीची मान्यता आवश्यक राहील. समितीची नियुक्ती हा बहुमान नसून सेवा करण्याची संधी आहे. गावाचा कारभार गावातील लोकांच्या इच्छेनुसार झाला पाहिजे, हा ग्रामराज्याचा प्रधान हेतू असल्यामुळे त्यात राजकारणाला कोणत्याही प्रकारचा वाव नसेल. राजकारण आणि राजकीय पक्षाचे अस्तित्व नसल्यामुळे समितीचा कारभार परस्पर सहकार्यावर चालेल. 

४. जीवनदान :- विनोबा भावे यांनी ग्रामदान, ग्रामस्वराज्यासोबत जीवनदान ही संकल्पना मांडली आहे. जीवनदान म्हणजे गावातील लोकांच्या कल्याणासाठी आपले जीवन अर्पण करणे होय. सर्वोदयी समाज निर्माण करण्यासाठी निःस्वार्थी, त्यागी, समाजसेवेची आवड असलेल्या, प्रामाणिक कार्यकर्त्यांची आवश्यकता आहे; त्याशिवाय सर्वोदयी समाजाची स्थापना होणे अशक्य आहे. विनोबा भावे यांनी तरुणांना आवाहन केले होते की, त्यांनी राष्ट्रसेवेसाठी आपले जीवन अर्पण करावे. गावाच्या विकासासाठी अनेक क्रांतिकारी उपक्रमांची आखणी व अंमलबजावणी करावी लागेल. त्या उपक्रमाच्या यशस्वितेसाठी चांगल्या व निष्ठावान कार्यकर्त्यांची आवश्यकता आहे, ही गरज ओळखून विनोबांनी जीवनदानाची कल्पना मांडली.

 

५. स्वराज्य: विनोबा भावे यांनी राज्य आणि स्वराज्य यांत भेद स्पष्ट केलेला आहे. राज्य हे शक्ती व दंडशक्तीवर आधारलेले असते, तर स्वराज्य हे स्वयंप्रेरणा आणि स्वयंनियंत्रणावर आधारलेले असते. सर्वोदयी आपल्या राज्यविषयक विचारांत राज्याच्या केंद्रीकरणाला विरोध करतात. राज्यविरहित समाजाची संकल्पना प्रत्यक्षात शक्य नसल्यामुळे सर्वोदयी अहिंसात्मक स्वराज्याची संकल्पना मांडतात. अहिंसात्मक स्वराज्यात राज्याचा मानवी जीवनात कमीतकमी हस्तक्षेप, विकेंद्रित सत्ता, स्वयंनियंत्रणाला महत्त्व, सोपी व सुटसुटीत प्रशासनव्यवस्था, प्रशासनात जनतेचा वावर वा प्रतिनिधित्व, सामाजिक ऐक्याला महत्त्व, जनतेत परस्पर बंधुभावाचे अस्तित्व, कमीतकमी खर्चावर चालणारी प्रशासनव्यवस्था, ग्रामराज्याला सर्वाधिक अधिकार, जनतेच्या मतानुसार राज्यकारभार आणि सर्वांना विकासाची संधी इत्यादी गोष्टींना प्राधान्य असेल. विनोबा स्वराज्याच्या माध्यमातून मानवी विकासाला प्राधान्य देणाऱ्या आणि शोषण, अन्याय, अत्याचाराला नष्ट करणाऱ्या नव्या व्यवस्थेचे बीजारोपण करण्याचा प्रयत्न करतात.

 अशा प्रकारे विनोबा भावे भूदान चळवळीला पूरक असलेल्या कार्यक्रमाची मांडणी करतात. या विविध कार्यक्रमांच्या माध्यमातून राज्याचे स्वराज्यात रूपांतर करून सर्वोदयी आदर्श समाज-निर्मितीचा संकल्प मांडतात.

भूदान चळवळीचे मूल्यमापन : भूदान चळवळ ही अहिंसात्मक मागनि जमिनीची पुनर्वाटणी करणारी एक क्रांतिकारी चळवळ मानली जाते. या चळवळीच्या संदर्भात ऑस्ट्रेलियाचे प्रसिद्ध विद्वान जे. एम. प्रेन्टिस लिहितात की, भूदान ही महान भूदानाच्या रक्तहीन क्रांती आहे. विनोबा भावे हे भारतातील एक असाधारण समाजसुधारक आहेत. महात्मा गांधींचे प्रिय असून गांधींच्या पावलावर पाऊल ठेवून आपली वाटचाल करीत आहेत. अशा महान व्यक्ती फार कमी आढळून येतात. विनोबा भावे यांनी. माध्यमातून लाखो एकर जमीन मिळविली. कोट्यवधी रुपये जमा केले आणि त्या पैशांचा विनियोग निर्धनांच्या कल्याणासाठी होऊ शकला. पक्षविरहित लोकतंत्र, अहिंसात्मक राज्य, स्वावलंबी ग्रामराज्य, वर्गविहीन समाज इत्यादी अनेक क्रांतिकारी संकल्पना त्यांनी मांडल्या. भूदान चळवळीच्या माध्यमातून जमिनीच्या असमान वाटणीची समस्या काही प्रमाणात कमी होण्यास हातभार लागला, भूमिहीनांना उदरनिर्वाहासाठी जमीन मिळाली. ग्रामदानाच्या माध्यमातून सहकारी शेतीला उत्तेजन मिळाले. कायदेशीर मार्गाने जमीन सुधारणेचा प्रश्न हाताळता येईल, परंतु जमिनीची लालसा कमी करता येणार नाही. भूदान चळवळीने जमिनीची लालसा कमी करून जमीनदारांचे हृदयपरिवर्तन घडवून आणले. जमीनदारांकडील अतिरिक्त जमीन दानात मिळवून राष्ट्रीय संपत्तीत वाढ घडवून आणण्याचे कार्य भूदान चळवळीने केले आहे. जमीनदारांकडील अनेक एकर जमीन पडीक होती. ती भूमिहीनांना मिळाली आणि त्यांनी श्रम करून त्यातून उत्पादन काढण्यास सुरुवात केली. भूदान चळवळ अहिंसात्मक मार्गाने चालणारी आहे. या चळवळीमुळे भारतात वर्गसंघर्ष कमी होण्यास हातभार लागला. शोषणविरहित समाज निर्माण करण्यासाठी ही चळवळ उपयुक्त आहे, असे अनेक गांधीवादी अभ्यासकांना वाटते.

 भूदान चळवळीमुळे झालेल्या परिवर्तनाची नोंद अनेक अभ्यासकांनी घेतली असली, तरी काही अभ्यासक भूदान चळवळीच्या दोषांकडे आपले लक्ष वेधतात. भूदान आंदोलन ही प्रतिक्रियावादी चळवळ आहे, असे अनेक अभ्यासकांना वाटते. तेलंगणा प्रांतात कम्युनिस्टांनी केलेल्या चळवळीला उत्तर देण्यासाठी भूदानाचा प्रारंभ झालेला दिसून येतो. कम्युनिस्टांनी केलेल्या चळवळीच्या माध्यमातून श्रमिकांचे शोषण कायमस्वरूपी समाप्त होण्याची अपेक्षा निर्माण झालेली असताना, विनोबा भावे यांनी भूदान चळवळ सुरू करून कम्युनिस्ट चळवळीविषयी दिशाभूल करण्याचा प्रयत्न केला. भूदान चळवळीला फारच मर्यादित स्वरूपात यश प्राप्त झालेले आहे. कमाल जमीन धारणा कायद्यातून स्वतःची सुटका करून घेण्यासाठी वा शेतमजुरांनी सुरु केलेल्या आंदोलनामुळे आपल्या संपूर्ण जमिनीवरचा मालकी हक्क नष्ट होण्याची शक्यता निर्माण झाल्यामुळे जमीनदारांनी आपल्या जमिनीतील काही हिस्सा भूदानात दान करून स्वतःला वाचविण्याचा प्रयत्न केलेला दिसतो. भूदानात मिळालेल्या जमिनीत उपजाऊ जमिनीचे प्रमाण अत्यल्प होते. बरीचशी जमीन पडीक व हलक्या दर्जाची होती. हृदयपरिवर्तन आणि मनपरिवर्तनामुळे जमीन मिळाल्याचा दावा सर्वोदयी कार्यकर्ते आणि विनोबा भावे यांनी केलेला असला, तरी त्यात फारसा तथ्यांश दिसून येत नाही. साम्यवाद्यांच्या भयामुळे अनेक जमीनदारांनी आपल्या जमीन दान केल्या, हे वास्तव दुर्लक्षित करता येणार नाही. भारतातील जमिनीचे प्रमाण लक्षात घेता भूदानात फारच कमी जमीन दानात मिळालेली आहे. भूदानाच्या पुढील अवस्था ग्रामदान, ग्रामराज्य आणि स्वराज्याबाबत फारशी प्रगती झाली नाही. ही चळवळ भूदानापुरतीच मर्यादित राहिली. सर्वोदयी समाज निर्माण करण्याचे विनोबा आणि गांधींचे स्वप्न पूर्ण झाले नाही.

    अशा प्रकारे भूदान चळवळीवर काही अभ्यासकांनी टीका केलेल्या आहेत. उपरोक्त टीकेमध्ये काही प्रमाणात तथ्य दिसून येत असले, तरी मर्यादित प्रमाणात भूदान चळवळीला मिळालेल्या यशाकडे दुर्लक्ष करता येणार नाही. भूदान चळवळीमुळे शासनाला जमीन सुधारणा कायदे करण्यास प्रोत्साहन मिळाले. जमिनीची असमान विभागणी ही भारतातील ग्रामीण भागातील प्रमुख समस्या आहे, हे निदर्शनास आणून देण्याचे कार्यदेखील चळवळीने केले. चळवळीत मर्यादित जमीन प्राप्त झालेली असली तरी तिचे वाटप भूमिहीनांमध्ये झाले. भूमिहीनांना हक्काचे उदरनिर्वाहाचे साधन प्रा झाले, हे दुर्लक्षित करता येणार नाही. भूमिहीनांच्या समस्यांकडे लक्ष वेधण्या कार्यदेखील चळवळीने केले.